اونھي ڳالھ اسرار جي

سان کلي ڳالهائڻ، ساڻس محبت جو اظهار ڪرڻ ۽ سندس حسن جي ساراهه ڪرڻ، عبادت آهي. مطلب ته ثواب آهي. ڪنهن کي قاتلن کان بچائڻ خاطر ڪوڙ ڳالهائڻ ضروري ٿيو پوي. شر کي ٽارڻ يا مسئلي کي سلجهائڻ ۽ ٻن ڌرين کي پرچائڻ لاءِ ڪجهه ترڪيب ڪرڻ کي به نندي نه ٿو سگهجي. قاضي امام علي ۽ سندس ڀاءُ قاضي اختر علي پاڻ ۾ ايترو ڪاوڙيل هئا جو ڳالهائيندا ئي نه هئا. مان لاڙڪاڻي ويس ته قاضي اختر علي هڪ شاندار پارٽي ڪئي هئي ۽ ان ۾ مون کي سڏايو هئائين. ممتاز علي ڀٽي سان منهنجي پهرين ملاقات اتي ٿي. ممتاز صاحب خاموش طبيعت ۽ ٿور ڳالهائو ٿي لڳو. مون اتي امام علي قاضي جو ذڪر ڪيو. ڪراچي موٽي اچي امام علي قاضيءَ کي پارٽيءَ جو سارو احوال ڏنم ۽ چيو مانس ته ”اختر علي توکي سلام ڏنا.“ قاضي صاحب تمام ذهين ماڻهو آهي. اعتبار نه آيس سو چئي ڏنائين ته ”هو مون سان ڳالهائي ڪونه سو سلام ڪٿان ٿو موڪلي.” مون چيو ”پڇي ڏسجانئس!“ نتيجو اهو ٿيو ته آهستي آهستي ٻئي ڀائر پاڻ ۾ ڳالهائڻ لڳا. اهڙا ڪي ٿورا واقعا ڇڏي صفا نپٽ سچار هوندو هئس. ڪو زيان ٿي پيو ته امان کي وڃي چوندو هئس ته هي زيان مون کان ئي ٿيو يا هي پليٽ مون کان ڀڳي. امان به ٿڦ وهائي ڪڍندي هئم.
اسڪول ۾ به ائين. شام جو اسڪول وڃي ڪرڪيٽ يا والي بال راند کيڏڻ لازمي هئي. بيٽ، بال ۽ ٻيو سمورو سامان اسڪول وارا ڏيندا هئا ۽ راندين جي في هوندي هئي اٺ آنا مهينو. پوءِ به ڪير ٿو شام جو گهر ڇڏي، پاڙي جون رانديون ڇڏي اسڪول وڃي. سو ڪيترا ڇوڪرا ڪونه ايندا هئا، پر حاضري پوندي هئي. ٻئي ڏينهن ماستر صاحب اهڙن ڇوڪرن کي اٿاري سبب پڇندو هو. ڪو چوي امان بيمار هئي يا مون کي بخار هو يا مهمان آيا هئا. سيڌو وٺڻ ويو هئس وغيره. مون کان جڏهن ماستر صاحب سبب پڇيو ته چيم ”بس دل نه ٿيم سو ڪونه آيس.“ ٻين کي اٿاري بيهاريائين ۽ مون کي چيائين ”بينچ تي چڙهي بيهه!“ ٻئي دفعي ماستر مسٽر ناگراڻي هو شايد تنهن بورڊ تي هڪ پرابلم لکيو ته موڪل جي گهنٽي وڳي. چيائين ”سڀ ويٺا هجو، پرابلم لکي گهران ڪري اچجو!“ ٻئي ڏينهن صبح ساڻ وٺ ڪيائين. جن نه ڪيو هو تن کي دڙڪا به ڏنائين ۽ هڪ هڪ آنو ڏنڊ به وڌائين. ڪن چيو ته ”ڪونه ڪيوسين“، ڪن چيو ”سمجهه ۾ ڪونه آيو.“ جڏهن مون کان سبب پڇيائين ته مون چيو ته ”مون بورڊ تان اتاريو ئي ڪونه!“ چيائين ”ڇو؟“ مون چيو ”بس ائين ئي.“ ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ ٻه آنا ڏنڊ وڌائين.
شام جو راندين تان موٽندي تجر باغ مان لنگهڻ لاءِ ريل جو بند ٽپڻو پوندو آهي. بند تي گورکا فوجي بيٺا هئا. ڇوڪرا پري بيٺا هئا. چون پيا ”نه وڃو گورکا مارين ٿا جو اڳ ۾ ڪن ڇوڪرين کين پٿر هنيا هئا.“ گورکا قد جا ننڍا، سانورا بدن جا مضبوط ۽ شوخ طبيعت جا ٿين ٿا. پهاڙي ماڻهو آهن ۽ انگريز کين فوج ۾ ڀرتي ڪندا هئا. ڇوڪرا چون ته ”ڦري وڪڙ ڪري ڦاٽڪ وٽان هلون!“ مان چوان ”ڇو؟ مون ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي؟ مان کين سڌو ٻڌائيندس.“ سو اڪيلو ئي اڪيلو بند تي هليو ويس. ڏهن ٻارهن سالن جو ٻار پر سچائي ۾ يقين. هڪ فوجيءَ کڻي ٻانهن کان جهليم الائي ڇا چيائين ڀڳل ٽٽل اردو ۾. مون کيس چيو ”تون ڪير ٿيندو آهين مون کي جهلڻ وارو. مون ڪو ڏوهه ڪونه ڪيو آهي.“ ان گورکي سپاهي جا مون کي ٿڦ هنئين اها اڃا ياد اٿم، ڳٽو پوسرڻ لڳو ۽ ڪن مان زوزاٽ نڪري ويا. پوءِ به ٻانهن ڇڏائي بند ٽپي هليو ويس، ٻيا ڇوڪرا ڀڄي ويا. سڄي واٽ پڄرندو خارون کائيندو آيس. سچ ڪو ڏاڍو ڪوڙو ٿو ٿئي، امڙ ئي ڪٽي رکندي هئم. پر جي منهنجي زبان ڪوڙ تي وري نه، ڇا ڪجي.
حيدرآباد ۾ لطيف آباد واري بنگلي تي لڙي منجهند ٽين چئين بجي مير علي مدد خان ٽالپر اچي نڪتو. مير صاحب جو ائين بيوقتو اچڻ سمجهه ۾ نه آيو. مير صاحب چيو ته ”هڪ ماڻهو منهنجي ڳولها ۾ آهي ساڻس ملڻ نه ٿو چاهيان. ڀايان ٿو فون هت به ڪندو پر توهان نه کڻجو يا کڻو ته چئجوس ته مير علي مدد خان هت ڪونه آهي.“ ائين فون جي گهنٽي وڳي. مون فون کنئي ۽ هن ماڻهو چيو ”جمال صاحب مير علي مدد خان کي ڏجو!“ ته مون سوال پڇيو ”مير علي مدد خان؟“ ته مير صاحب فون مون کان کسي ۽ ٻئي هڪ دوست کي ڏني ۽ کيس چيو ته ”چوينس ته ڪونهي.“ هن به فون واري کي چيو ته ”مير صاحب هت ڪونه آيو آهي.“ پوءِ مير صاحب چيو ته ”جمال صاحب معاف ڪجو مون کي خبر آهي ته توهان فون تي به ڪوڙ ڪونه ڳالهائي سگهندا.“
سزائون به کاڌم، ٻالڪ پڻي ۾، اسڪول ۾ ويندي نوڪريءَ جي آخري سالن ۾، پر جي ڪوڙ ۽ دوکو اچيم نه، ڇا ڪجي؟ شاهاڻي لا ڪاليج ۾ ٽي پيرڊ ٿيندا هئا. ٻن پيرڊن کان پوءِ رسيس ٿيندي هئي ۽ گهڻا ڇوڪرا هليا ويندا هئا. ٽيون پيرڊ هوندو هيو مسٽر ٿڌاڻي جو جيڪو آئين جي تاريخ ۽ قانون سازي پڙهائيندو هو. ان کي ڪاوڙ لڳي ته ڇوڪرا سندس پيرڊ ۾ نه ٿا اچن. سو پرنسپال کان آرڊر ڪرايائين ته جيڪو ٽئين پيرڊ ۾ نه ايندو ان کي سڄو ڏينهن غير حاضر ليکيو ويندو. بمبئي يونيورسٽي هئي، ڪو مذاق نه هو. هڪ ڏينهن به حاضر کٽل هوندي هئي ته امتحان ۾ ويهڻ نه ڏيندا هئا، ڪو هڪ پيپر ۾ صرف اڌ مارڪ تان فيل ٿيو ته ڀلي سر غلام حسين جو پٽ هجي پاس ڪونه ڪندس. ٻئي ڏينهن ٽئين پيرڊ ۾ فل حاضري ڏسي پروفيسر صاحب خوش ٿيو ۽ چيائين ته ”ڪو به جوڳو سبب هجي ته اهو ڇوڪرو کانئس موڪل وٺي سگهي ٿو.“ ڏهه پنڌرهن شاگردن جي قطار لڳي وئي ۽ مان به ان ۾ شامل ٿي ويس. ڪنهن مٿي جي سور جو چيو، ڪنهن پيٽ جي گڙٻڙ، ڪنهن ماءُ جي بيماري، ڪنهن ٻيو ڪو ضروري ڪم پر سڀ ڪنهن کي انڪار ڪندو آيو. مون کان پڇيائين ”ڇاهي؟“ مون دريءَ ڏانهن نهاري برنس گارڊن ڏانهن اشارو ڪيو. جهڙالو هو ۽ بوندون پئي وسيون. چيم ”موسم ڏاڍي سٺي آهي ڀانيان ته ٻاهر ڪنهن وڻ هيٺان وڃي ويهي رهان!“ مون کي چيائين ”تون ڀلي وڃ!“ اهو حياتيءَ ۾ پهريون دفعو سچ ڳالهائڻ جو اجر مليو هئم. پروفيسر صاحب ڪو اهلِ ماڻهو هو. مان به ڀرپور خوشي ۾ نڪري برنس گارڊن ۾ هليو ويس. اهو برنس گارڊن اڄ وارو برنس گارڊن ڪونه هو. سهڻو، وڻن گلن، ناريلن ۽ ڪارن انگورن جي ولين وارو گارڊن هو. هاڻي ته دڪان، مسجدون، فليٽ، آفيسون، ميوزم، آرٽ ڪائونسل وغيره ٺهي ويون آهن. نالو باغ جو وڃي رهيو آهي. انهيءَ ننڍي اجر جي خوشي اڄ به ياد اٿم، باقي ته سزا ئي سزا مليم. پنهنجي امڙ ئي ڪُٽي رکيو.
پنهنجي امڙ جي مار تي ڏک ٿيندو هو، سخت ڏک، ايتري قدر جو اذيت پسند ٿي پوندو هئس ۽ پاڻ کي نقصان پهچائڻ جو سوچيندو هئس ڀل تي امڙ کي سيڪ اچي! اها اذيت پسندي ئي بنياد آهي خودڪشيءَ جو. خودڪشي نه بهادري آهي ۽ بغاوت. اهڙا ماڻهو حد درجي جا گيدي ۽ مقابلي کان عاري ۽ ذهني طرح معذور ٿين ٿا. پوءِ فرار ڳولهين ٿا پنهنجي اذيت پسنديءَ جي تسڪين لاءِ ۽ پنهنجن پيارن کي سهسائڻ ۽ روئاڙڻ ۾. سو پنهنجن نامناسب روين تي ڏک ٿيندو هئم؛ ڏاڍو شديد ڏک. باقي پراون جي ڪاوڙ تي ڪاوڙ ايندي هئم ۽ پنهنجي ڪئي تي پاڻ مضبوطيءَ سان پير کوڙي بيهي رهندو هيس. اهڙا واقعا جيئن ياد آيا تيئن لکندو ويندس. سر�