اونھي ڳالھ اسرار جي

�.
هارون صاحب کي ڪڍڻ واري پهرئين ئي ڏينهن چيف منسٽر صاحب مون کي چيو ته ”ابڙا صاحب اچي پنهنجي ڪرسي سنڀال!“ پر مون انڪار ڪيو. ٻئي ڏينهن نئين اسپيڪر اختر علي قاضي صاحب سان مليس ته ان به هڪدم چيو ته ”ابڙا صاحب وڃي پنهنجي ڪرسيءَ تي ويهه!“ مون چيو ”سائين اهو مناسب نه ٿيندو!“ چيائين ”ڇو؟“ مون چيو، ”سڄڻ ڏئي سڄي ٻانهن ته سڄي نه ڳڙڪائجي، ان جو خير گهرجي.“ قاضي صاحب وري به چيو ”پر ڇو؟“ مون چيو ”سائين مان اسيمبلي ۽ ان جي روايات جو گهڻگهرو آهيان. اجايو ماڻهن ۽ اخبارن وارن کي چوڻ جو موقعو ملندو ته سيڪريٽريءَ جي ڪري اسپيڪر کي ڪڍيو ويو. مان اسيمبليءَ تي اهڙو ٽڪو لڳڻ نه ڏيندس!“ اها ڳالهه به ڪا اسان جي رت ۾ ويٺل آهي. پنهنجي ڪم ۽ اداري سان اهڙو لڳاءُ پيدا ٿي ويندو آهي جو پنهنجا فرض ۽ اداري جا معاملا، اجنبي احساس طور محسوس ٿيندا آهن. سچائي، وفاداري ۽ پيار جي ڪري اڳواٽ پرون پئجي ويندا آهن ته ڇا ٿيڻ وارو آهي، ڇا ٿيندو ۽ انهيءَ جو ڪيئن ٽوڙ ڪبو. اڄ جڏهن اسيمبلي ڇڏئي مون کي يارهن سال ٿي ويا آهن ته به اسيمبليءَ جي معاملن کي رڳن ۾ ڊوڙندي محسوس ڪندو آهيان ۽ اسيمبليءَ جا آفيسر اڄ به فون ڪري منهنجا تاثرات معلوم ڪندا آهن ۽ صلاح مشورو وٺندا آهن.
ضياء دؤر ۾ جڏهن اسيمبلي پهرين پهرين شروع ٿي هئي ته مسٽر سميع قريشي چيف سيڪريٽري هو ۽ هڪ ذميوار آفيسر هئڻ سبب ڪجهه ٻڏتر ۾ هو ته پهرئين ڏينهن ڇا ٿيندو. مان ڏاڍي خود اعتماديءَ سان کيس چيف منسٽر جي روبرو پئي چيو ته ”ائين ڪونه ٿيندو، باقي هينئنءَ ٿي سگهي ٿو ۽ ان لاءِ به اسان وٽ علاج آهي.“ پڇيائين ته ”ڪيئن ٿو چئي سگهين؟“ مون چيو ”عام فضا ۽ چؤٻول مان خبر پئجي ويندي آهي ته ڇا ٿيندو ۽ ڇا نه ٿيندو؟“ ته قريشي صاحب پڇڻ لڳو ته ”پوءِ اهڙي صورتحال پئدا ٿي پوي ته پوءِ ڇا ڪبو؟“ مون چيو ”منهن ڏئي وٺبو.“ ته به چيائين ته ”آخر ڪيئن؟“ مون چيو ته ”سائين گهڻيئي ترڪيبون ۽ اٽڪلون اسان جي کيسي ۾ پيون هونديون آهن ۽ انهن کي استعمال ڪري وٺندا آهيون!“ تڏهن به مطمئن نه ٿيو ۽ چيائين ”ڇا ڪبو؟“ چيف منسٽر صاحب به پراڻو پارلياماني ماڻهو نه هو، هُو هاءِ ڪورٽ جو جج هو. پوءِ به مثال ڏئي سمجهايومان ته سندن فڪر مندي لهي وئي. هاڻي به پاڻمرادو اسيمبلي آفيسرن کي فون ڪري خبردار ڪندو آهيان ته هيئن يا هونئن ٿي سگهي ٿو تنهن ڪري خبردار رهجو. اهو آهي پنهنجي ذميوارين ۽ فرائض سان لڳاءُ.
ڪمال، منهنجو ڀاءُ، جو ايگزيڪيوٽو انجنيئر هو تنهن کي ڀٽي صاحٻ جي دؤر ۾ نوڪريءَ مان تيرهن سؤ آفيسرن سان گڏ رٽائر ڪيو ويو. ڪمال همت ڀريو، محنتي ۽ قابل ماڻهو هو سو ٺيڪا کڻي اڳي کان به وڌيڪ خوشحال ٿي ويو. تڏهن به وٺ پڪڙ ۾ لڳو پيو هو ته کيس ٻيهر نوڪريءَ تي بحال ڪيو وڃي. مون کيس سمجهائيندي چيو ته ”ادا نوڪريءَ ۾ رکيو ڇاهي، وڃي کڏ ۾ پوي، توهان ڇو اچي پريشان ٿيا آهيو؟“ جيڪو جواب ڏنائين تنهن مون کي ماٺ ۾ وجهي ڇڏيو. چيائين ته ”سائين منهنجي دل، دماغ، رت ۽ رڳن ۾ اها ڳالهه پئي ٿي ڊوڙي ته واهه ۽ شاخون ڪيئن وهائجن ۽ پڇڙيون ڪيئن آباد ڪرائجن، سو آرام نٿو اچيم. پاڻيءَ جي آمد ۽ ماپ جا انگ اکر دماغ ۾ جمع ٿي ويندا اٿم ۽ اڌ رات جو اٿي ڪنهن اڻ واقف انجنيئر کي به فون ڪندو آهيان ته بابا فلاڻي واهه يا فلاڻي بند جي فلاڻي هنڌ (آر. ڊي وٽ) کنڊ يا روڻ پوڻ جو امڪان اٿئي، تون ستو پيو آهين.“
هو بند مئنيوئل ۽ کنڊ ٻڌڻ جو ماهر هوندو هو. سندس حد کان ٻاهر کنڊ پوندو هو ته به کيس گهرائي وٺندا هئا ۽ هو گهرٻار ڇڏي ڏينهن رات کنڊ واري جاءِ تي واڻ جي کٽن تي ويٺو هوندو هو. کنڊ ٻڌڻ جو سامان، واريءَ جون ٻوريون، وڻن جا ٿڙ ۽ پڃر اڳواٽ گڏ ڪري رکندو هو جي جلد ئي گهرائي ڪم ۾ جنبي ويندو هو. نه ننڊ جي پرواهه نه مانيءَ جي. کنڊ ٻڌي جڏهن آخري هنڌ ٻڌبو آهي ته اهو ڏاڍو ڏکيو مرحلو هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته پاڻي ان سوڙهي هنڌ مان تمام تيزي ۽ زور سان وهندو آهي ۽ جيڪي ڪجهه وجهبو آهي سو لڙهي ويندو آهي. ان مهل هڪ جانٺي مزور کي چيائين ته ”ٻانهون کولي لڪڙن ۾ هٿ وجهي ڇاتيءَ سان پاڻيءَ کي روڪ ته تنهنجي پٺيان لڪڙا ۽ واريءَ جون ٻوريون تڪڙو تڪڙو اڇلي کنڊ بند ڪيون.“ مزور دل نه ٻڌي، ڊنو. چيائين ”سائين مان لڙهي ويندس!“ ڪمال کيس پري ڪري، ڪپڙن سوڌو پاڻ کڻي ٽپو ڏنو، جيتوڻيڪ تارو به ڪونه هو. پر دلير ۽ طاقتور هو ۽ اونو به هئس سو دير ئي ڪانه ڪيائين.
پڇڙي آباد ڪرڻ جو به ايڏو اونو هوندو هئس جو ڪنهن تيسمار، خانبهادر، سردار، توڙي آفيسر کي همت ڪانه هوندي هئي جو سندس حد ۾ واٽر ڀڃي يا حصي کان وڌيڪ ناجائز پاڻي کڻي. ٻيو ته ٺهيو، ون يونٽ جي دؤر ۾ آبپاشيءَ جو سيڪريٽري هو بلوچ شير محمد. ان وقت نواب ڪالا باغ ۽ جنرل ايوب جو دؤر هو ۽ سيڪريٽري، وزير کان به وڌيڪ پاور فل هو. بلوچ صاحب جا به واٽر ڪورس ڀڳل هئا. ڪمال سيمينٽ ڪانڪريڪٽ سان سندس واٽر ڪورس به ٻڌائي ڇڏيا. بلوچ شير محمد صاحب، مست ٻروچ ماڻهو، کيس چڱي مٺي جي تميز ئي ڪانه هئي. پئسو به ڪروڙن ۾ گڏ ڪيو هئائين جيتوڻيڪ بڻيادي طور مسڪين ماڻهو هو. مان کيس چڱي طرح سڃاڻندو هئس جو گڏ پڙهندا هئاسون ۽ هڪ ئي هاسٽل ۾ رهندا هئاسون. بلوچ صاحب، ڪمال تي تپي باهه ٿي ويو ته سندس هڪ معمولي ماتحت ايس ڊي او ٿو سندس واٽر بند ڪري. پنهنجي ماڻهن کي حڪم ڏنائين ته ”لٺيون ڪهاڙيون، بندوقون کڻي وڃي واٽر ڀڃي اچو.“ ڪمال کي به کڙڪ پئجي وئي سو ٻه ٽي داروغا، سرويئر وٺي، رائيفل کڻي وڃي واردات تي بيهي رهيو ۽ هڪل ڪيائين ته ”ڏسان ته ڪير ٿو اچي!“ بلوچ صاحب جي ماڻهن کي نه اها توقع هئي نه اهڙي همت سو ماٺ ڪري موٽي ويا. بلوچ صاحب ويتر باهه ٿي ويو. ڪمال سان چپ پئجي ويو ۽ چيف انجنيئر کي حڪم ڪيائين ته هن اسسٽنٽ انجنيئر جي آفيس جي انسپيڪشن ڪري غلطيون ڪڍي کيس رپورٽ ڪري.
مون ڪمال کي سمجهايو ته ”بالا آفيسر سان ڦٽائڻ جوکم جو ڪم آهي“ ته ڏاڍي اعتماد سان ٻئي هٿ کولي چيائين ”سائين منهنجا هٿ آهن صابڻ سان ڌوتل ۽ هنن جا هٿ آهن ڊيزل سان ڪارا ٿيل سو مون کي ڇا ڪندا. ڀلي منهنجون چڪون ڪڍي جيڪي وڻين سو ڪن.“ هي هو پنهنجي ڪم ۽ قابليت تي مڪمل اعتماد. پر مون وري به کيس سمجهايو ته چيائين ته ”سائين پوءِ ڀلا پڇڙيون سڪائي غريبن جون پوکون ساڙائي، ڳوٺ ڦٽائي، زمينون اجاڙي، ماڻهو ۽ مال کي بک ۽ اڃ ماريان. اهو مون کان ڪونه ٿيندو. ڀلي مونکي بدلي ڪري آفيس ۾ اڇلين.“ ٿيو به ائين چيف انجنيئر جي ٽيم انسپيڪشن ڪري رپورٽ ڏني ته ”اسان جي آفيس کي هن ماتحت آفيسر کان سبق سکڻو پوندو. جڏهن ماڻهوءَ جا هٿ صاف هوندا ته همت به ايندي.“ ڪمال جڏهن پڇڙيءَ تي چيف انجنيئر کي وٺي ويو ته ماڻهن سندن استقبال دهل شرنائين سان ڪيو ۽ ديڳيون لاٿيون. فصل ڀلا ٿيا هئا ۽ مال به متارو هيو. گهڻن سالن کان پوءِ هڪڙو ٻيو چيف انجنيئر مليو. ڳالهه ڪيائين ته ان حد ۾ ويو ته فصل ويران، ماڻهو حيران ۽ مال ڏٻرو هو. ماڻهو مڙي وٽس آ�