اونھي ڳالھ اسرار جي

> مٽجي چڪو هو.“ شاهه صاحب کيس چيو ته ”ڪوبه معمولي ثبوت ڏيکار. مان چئلينج ٿو ڪيان ته اهڙو ڪوبه ثبوت پيش ڪري ڪونه سگهندين.“ هارون صاحب به ڊاڙ هڻي چيو ته ”ٻن ڏينهن اندر پڪو ثبوت پيش ڪندس.“ ٿيو ڇا هو جو منهنجي ٻئي نمبر پٽ ڊاڪٽر اظهر جي شادي هئي ڪراچيءَ ۾ ڊاڪٽر فوزيه سلطانه بنت ميان محمد اشرف سان جو هڪ تمام معزز، با اخلاق ۽ وضعدار ماڻهو آهي. سنڌ مان ڪيئي مهمان فئمليون اچڻيون هيون ۽ انهن کي رهائڻ جو مسئلو هو. مون هارون صاحب کان ايم پي اي هاسٽل جا ڪمرا استعمال ڪرڻ جي اجازت گهري جا هن خوشيءَ سان ڏني ۽ مون ڇهه ڪمرا ڇهن ڪٽنبن لاءِ ورتا. ڪمرا ڇڏڻ مهل مان پاڻ هاسٽل جي ڪيئرٽيڪر سيد قمر حيدر وٽ ويس ۽ پڇيم ته ”ڪِرايو گهڻو ٿيو؟“ هن کي نوڪريءَ ۾ ئي مون رکايو هو ۽ ڏاڍو معزز ۽ شريف آفيسر آهي. ڪِرايو پڇڻ تي چيائين ”سر ڇا جو ڪِرايو، توهان پاڻ سيڪريٽري آهيو ۽ مونکي اسپيڪر جو حڪم آهي ته ڪمرا ڏيان.“ پر مان اڙي ڪري بيهي رهيس ته ”پئسا ٻڌاءِ“ چيائين ”ڇهه سؤ رپيا“ 1985ع ۾ اها چڱي خاصي رقم هئي. مون ڇهه سؤ رپيا کيس ڪڍي ڏنا پر هو وٺي ئي نه. مون پئسا سندس ٽيبل تي رکي چيو ته ”رسيد ڪڍي ڏي ته مان وڃان!“ رسيد وٺي کيسي ۾ وجهي مان هليو ويس.
هارون صاحب کي منهنجي اها ڪمزور رڳ سجهي سو قمر حيدر کي گهرائي چيائين ته ”رپورٽ لکي ڏي!“ چي سائين ”ڇاجي رپورٽ؟“ چيائينس ”ابڙي صاحب گهڻا ڪمرا استعمال ڪيا هئا؟“ چيائين ”سائين ڇهه.“ ”پئسا گهڻا ٿيا؟“ چي ”سائين ڇهه سؤ رپيا.“ چي ”بس اها رپورٽ ڪر.“ هن چيس ”سر ڪهڙي رپورٽ ڪيان، هو ته ڇهه سؤ رپيا ڀري رسيد وٺي ويو آهي!“ هارون صاحب تي جهڙوڪر وڄ ڪري ۽ ڪڙڪو ڪري چيائينس ته ”تون ڪوڙ ٿو ڳالهائين!“ هن به چئي ڏنس ته ”سر مان سيد آهيان. ابڙو صاحب سيڪريٽري به نه رهيو آهي، مان ڇو ڪوڙ ڳالهائيندس. پر جي مان ڪوڙ ڳالهايان ته رسيد بوڪ ۽ خزاني آفيس جو چالان ته ڪوڙ ڪونه ڳالهائيندا“ هارون صاحب کي اعتبار ئي نه اچي ته ڪو آفيسر ايترو ايماندار ٿي ٿو سگهي سو چيائينس ته ”رڪارڊ کڻي اچ!“ قمر حيدر چيس ته ”سائين مان ڪونه ويندس، مان هت ويٺو آهيان، توهان پنهنجو ماڻهو موڪلي رڪارڊ گهرائي وٺو. متان پوءِ چئو ته تو ڪوڙيون داخلائون ڪري پوءِ رڪارڊ آندو آهي.“
عبدالقيوم چاچڙ جنهن جي نوڪري مون بچائي، جيتوڻيڪ چيف سيڪريٽري توڙي سابق سيڪريٽري اڪرام الدين سيد، سندس نوڪري ختم ڪرڻ جا خواهان هئا، تنهن بُل پئي ڏنا ته سيد قمر حيدر ڪوڙ ٿو ڳالهائي ڪاغذ مان ٿو کڻي اچان. بهرحال، رڪارڊ گهرايو ويو ته سڀني جا منهن ڀيلا ٿي ويا ڇاڪاڻ ته نه رڳو رسيدون ڪڍيون ويون هيون پر پئسا به سرڪاري خزاني ۾ جمع ڪرايا ويا هئا. هارون صاحب کي نيٺ غوث علي شاهه آڏو مڃڻو پيو ته هن جو شڪ غلط ثابت ٿيو ۽ مسٽر ابڙي خلاف ڪوبه ثبوت هٿ نه آيو. الحمدلله!
هونئن به منهنجي عادت هوندي هئي ته سرڪاري گاڏي جا منهنجي استعمال ۾ هوندي هئي سا به جيڪڏهن خانگي ڪم لاءِ استعمال ڪندو هئس ته اول سرڪاري قاعدن موجب اٺ آنا ميل تي ڀري يعني ٻن سون ميلن لاءِ سؤ رپيا ڀري، رسيد کيسي ۾ وجهي پوءِ سرڪاري گاڏي کڻي ويندو هئس، جنهن لاءِ فضل النبي خان اسسٽنٽ سيڪريٽري فنانس ۽ عبدالقيوم چاچڙ مون تي کلون ڪندا هئا ته ”صفا ڊڄڻو آهي.“ اهي ئي چوندا هئا ته “rules are for fools” هاڻي سائين ڏيو منهن، جيڪو ايماندار ٿئي ۽ قاعدي قانون جي پيروي ڪري سو ٿيو ڊڄڻو ۽ بيوقوف. ڪلچر ئي مٽجي ويو نه؟
واقعي ڪلچر تبديل ٿي ويو. جيڪو صوبيدار چڱي مٺي کي ٿاڻي تي گهرائي گاريون ڏئي، پٽڪو لهرائي ۽ مار موچڙو ڪري ان لاءِ چون ته ’واهه جو مڙس ماڻهو‘ آهي، ’وڏو دلير‘ آهي، فلاڻي جو ٽَڪو مانُ ڪيائين. اهو ڀاڙيائپ جو ڪلچر اسان ۾ گهر ڪري ويو ۽ ماٺ ميٺ ۾ ظلم سهندا رهياسون. سنڌي ڪاموري به ان جو ڪافي فائدو ورتو. ڪو غريب غربو ملڻ آيو يا عرض کڻي آيو ته ڪلاڪن جا ڪلاڪ بيهاري ڇڏيندس. وري جي اندر اچي شڪايت ڪيائين ته نائڪ کي چوندا ”اڙي نائڪ هڻيس ٿڦ، لاهينس پٽڪو، ڪڍينس مٿي مان هوا!“ هي اکين ڏٺا واقعا آهن. شابس هجي مهاجرن کي جن اچي ڪامورن جي ٽَڪَ مان ور ڪڍيو. الهه تلهه اڳيئي ڦرائي آيا هئا سو مختيارڪار توڙي ڊپٽيءَ جي آفيس ۾ زوريءَ گهسي ايندا هئا ۽ الٽو کين دٻائيندا هئا ۽ زوري ڪرسيءَ تي چڙهي ويهندا هئا.
مان هڪ دفعي ڊپٽي ڪليڪٽر ٽنڊي الهيار مسٽر محمد مبين وٽ ويٺو هئس ته حاجي محمد اڪرم يوسفاڻي جيڪو وڏو معزز زميندار ۽ ڪروڙ پتي ڪارخانيدار ۽ وڏي ڳالهه ته تمام شريف ماڻهو آهي تنهن ملاقات لاءِ چوائي موڪليو. ڊپٽيءَ کيس گهرايو ۽ ڪرسي به ڪانه آڇيائينس ۽ هو بيٺو رهيو. مون اٿي پنهنجي ڪرسي کيس آڇي پر هو نه ويٺو ۽ ڊپٽيءَ به مون کي چيو ته توهان ويٺا هجو. اها ڪامورڪي ڪنڌ جي ڪلي الٽو سندس آڏو آئي جو اڄ ڪامورا اهڙن ماڻهن معرفت سياسي اثر رسوخ استعمال ڪرائي نوڪريون بچايون ويٺا آهن، پر اسان سنڌين کي ٿورائتو ٿيڻ کپي مهاجرن جو جن ڪامورن جو زور ڀڃي بلڪه پوليس ٿاڻن تي حملا ڪري، اسان ۾ جيڪو ڏر ۽ ڏهڪاءُ ويهي رهيو هو سو ڪڍي ڇڏيائون. اڄ ماشاءَ الله ٻيو ته ٺهيو، سنڌي عورتون به ٿاڻن جو گهيرائو ڪن ٿيون ۽ پريس ڪلب يا ڊي سي آفيس آڏو ڌرڻا ۽ بک هڙتال ڪن ٿيون. اهو هڪ وڏو انقلاب آهي، جنهن جو ٻج مهاجرن وڌو. نه ته اڳي عورتون ته ڇا، پوليس ايندي هئي ته مرد به ڀڄي ويندا هئا.
رڳو سنڌ ۾ نه، پنجاب ۾ انهيءَ کان به حالتون خراب هيون. پروفيسر عبد الله ملڪ جيڪو خود پنجابي ۽ ناليوارو دانشور آهي سو پنهنجي مشهور ڪتاب ”پنجاب ڪي سياسي تحريڪين“ ۾ لکي ٿو ته پوليس يا فوج، رڳو ڀرتي ڪرڻ خاطر ڪنهن ڳوٺ طرف ويندي هئي ته سڀ مرد ڀڄي وڃي ٻيلن ۾ لڪندا هئا ته متان کين فوج ۾ ڀرتي ڪيو وڃي. ائين پروفيسر صاحب پنجاب جي انهيءَ دعويٰ جو ڀانڊو ڦوڙيو آهي ته پنجابي ڪا بهادر، ويڙهو ۽ فوجي جذبي واري قوم آهي. حقيقت ۾ انگريزن پنهنجي مخصوص پاليسي هيٺ ميانوالي ۽ جهلم جي ماڻهن کي زوريءَ فوج ۾ ڀرتي ڪيو. هڪ دفعي مون سان مير علي احمد خان ٽالپر ڳالهه ڪئي ته هن هڪڙي وائسراءِ هند جا رمارڪ پڙهيا هئا جنهن لکيو هو ته، ”پنجابيءَ کي مٿي تي هٿ ڦيرجي، پٺاڻ کي خريد ڪجي، بلوچ کي عزت ڏجي ۽ سنڌيءَ کي دٻائي رکجي.“ انگريزي ۾ آهي ته:
Placate the Punjabi, Purchase the Pathan, Supress the Sindhi and Honour the Baloch.
ڏسو ته حاڪم انگريز جو ڪيئن نه قومن جي نبض تي هٿ هو. اڳي اهو رواج هو ته وائسراءِ، گورنر، ڪمشنر ۽ ڪليڪٽر پنهنجا تاثرات مشاهدا ۽ مشورا هڪ مخصوص ڪتاب ۾ لکي ويندا هئا. قومن، قبيلن، سردارن، وڏيرن ۽ عام ماڻهن بابت به. اهي سرڪاري ڪتاب هٿ ڪجن ته تاريخ جو بهترين ذريعو ثابت ٿي سگهن ٿا. اهڙو ڪتاب، عبدالقادر ابڙي جڏهن هو جيڪب آباد ۾ ڊپٽي ڪمشنر هو ته مون کي ڏيکاريو هئائين پر پڙهڻ ڪونه ڏنائين جو منجهس ڪيترن ئي سردارن ۽ معززن جا نجي زندگي بابت سچا سچا احوال، حوالن سان لکيل هئا. اه