اونھي ڳالھ اسرار جي

۽ پڻ اخلاق ۽ ڪردار جو ٻل، جو اهڙي ماڻهوءَ ۾ ازخود اتپن ٿئي ٿو.
اصل ۾ مون کي ذڪر ڪرڻو هو پنهنجي ناناڻڪي ۽ پڻ ڏاڏاڻي رڳ جو، جا ورثي ۾ ملي ٿي. مامي جي ڪردار جو ٻيو پهلو به ياد اچيم ٿو. مامي شيرل کان ڪو رنج پهتس، سو رات جو وڃي کيس گهران سڏيائين ته ”اچ ڪم آهي!“ مامو شيرل به هليو آيو.
اڌ منو ميل اڳتي وڃي چيائينس ”خبردار ٿجانءِ، اچئي ٿي ڪهاڙي!“ سڌي ڪهاڙي سندس منهن ۾ وهائي ڪڍيائين. مامو شيرل رتو رت ٿي ڪري پيو ته ٻيهر ڪهاڙي اڀي ڪيائين ۽ صفا خون ڪري ڇڏيس ها پر مامي شيرل هٿ ٻڌي چيس ته، ”بخش ڪرينم، مارينم نه اڳتي توبهه ڪيم!“
مامو هٿ روڪي کيس اِتي ئي ڇڏي واپس وريو ته پٺيان شيرل سڏ ڪيس، ”او ادا، او ادا مري ويندوسانءِ.“ مامو موٽي آيو. چوندا آهن رت دانگيءَ تي به ورندو آهي. هيڏي ساري مڙس شيرل کي ڀاڪر ۾ کڻي موٽي گهر وارن کي سڏ ڪري رتو رت مڙس کين ڏئي ويو. شيرل به اصل سچي نه ڪئي. چي: ”اڻ سڃاتل چور ڪهاڙي هڻي ڀڄي ويا.“ اهو ڪهاڙيءَ جو نشان مامي شيرل جي نرڙ ۽ نڪ تي پڇاڙي تائين رهيو پر پوليس سان به سچي ڪانه ڪيائين. اهو هو منگواڻڪو رت، اصيل، اڻ جهليو ۽ ٺاپر وارو.
امڙ 1900ع ۾ ڄائي. سن ۽ تاريخون ته لکندا ڪو نه هئا پر چوندا هئا ته ٺوڙهي بادشاهه (ايڊورڊ ستين) جي بادشاهي شروع ٿي ته امڙ ڄائي. نالو رکيائونس نج سنڌي ”ٻائي“ ـ ٻائي معنيٰ راڻي يا مالڪياڻي. چوندا آهن ٻائي ۽ ٻانهيءَ جو نيٺ ته سَنڌو (فرق) آهي. معنيٰ ٻائيءَ جو درجو مٿاهون آهي. نانيءَ جو نالو هو، ڀاڳل. اهو به سٺو نج سنڌي نالو. ناني مون ڪانه ڏٺي جو مون کان اڳ ئي گذاري وئي. ناني ٻي شادي ڪئي پلهه ذات مان. ان مان ٻه پٽ ۽ ٻه نياڻيون ڄاوس، جن مان هڪ پٽ قمر الدين ۽ هڪ نياڻي امراء خاتون ڪچي جوانيءَ ۾ ئي گذاري ويا. ناني قائم خاتون ڦلاتڻ هئي ۽ هڪ نياڻي پهرئين مڙس مان هئس جا مامي حاڪم کي پرڻايائون.
ناني ۽ سندس ڌيءَ شڪل شبيهه جون تمام سهڻيون هيون. مامي حاڪم جي زال سان ڏاڍي دل هوندي هئي ۽ کانئس هڪ ڏينهن به ڌار نه ٿيندو هو. لاڙڪاڻي ايندو هو ته زال کي به وٺيو ايندو هو. سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’سواري پاڻ سان، پئسو جان سان ۽ زال ران سان ته مڙس آشان سان!‘ مامي هڪڙو پٽڙو ڄڻي ٻئي ويم ۾ گذاري وئي. اڳي علاج هئا ڪونه، سو ويم معنيٰ موت. چوندا هئا ’ويائي آهي ڪهائي!‘ سو زالون ويچاريون ويم مهل روئي مڙسن کي پارتون ڪنديون هيون. مامو، مڙس ته گهڻو ئي پهلوان ۽ دلير پر زال سان دل اهڙي جو ڦهڪو ڪري پٽ تي ڪري پيو ۽ وري شادي ڪرڻ تي دل ئي نه ٿيس. نيٺ پڪي عمر ۾ جڏهن سندس ويجهو رشتيدار مامو احمد گذاري ويو ته سندس بيوهه سان نڪاح ڪري ان جو به ۽ سندس سنهن ٻچن جو رکوالو ٿي ويو. اهو اسان جي ملڪ ۾ ڏاڍو سٺو رواج آهي ۽ سڌي سنئين قرباني ۽ ذميداري آهي.
هڪڙي يورپي ليڊي اهو رواج ڏسي ڏاڍي خوش ٿي ۽ چيائين هي ته ونڊرفل (عجب) ڪارنامو آهي، جو بيوهه ۽ سندس ٻچن کي مستقبل جو ڪو خوف خطرو ڪونهي. ائين اسان جي طلاق جي رواج ۽ طريقي کي به هڪ يورپي خاتون عجب جهڙو، سليس، سؤلو ۽ شانائتو سڏيو. چي: ”بس رڳو زبان سان مڙس چوي طلاق، ته طلاق ٿي وئي. واه واه! اسان وٽ ته الزام هڻن، غير مڙدن سان اگهاڙا فوٽا ڪڍائجن پوءِ به ڪورٽ جي ڪٽهڙي ۾ الزام تراشيون ڪري طلاق وٺجي. ڏاڍو اذيتناڪ ۽ بيعزتي وارو دستور آهي!“
اسان جون ’عورت آزاد‘ واريون مايون وري اهڙي آسان، سٺي ۽عزت ڀرئي دستور تي جلهه ڪن ۽ هاءِ گهوڙا ڪن. اصل ڳالهه آهي طلاق کان پوءِ خرچ پکو ۽ حرجاڻو ڏيڻ. انهيءَ اصل مسئلي جي ڪو نشاندهي نٿو ڪري. جنهن لاءِ تحريڪ هلائي قانونسازي ڪرڻ کپي. پر قانونسازي به تمام نازڪ مسئلو آهي. قانون سازيءَ سان ڪو مسئلو حل نٿو ٿئي بلڪه اڻ ڏٺا اڻ ڳڻيا ۽ ڀوائتا نوان مسئلا ڪَر کڻي ٿا بيهن. ڏسو جيڪڏهن حرجاڻو ۽ ماهوار وظيفو گهڻو هجي ته پوءِ زائفون ڪوڙيون شاديون ڪري طلاق وٺي دولتمند بنجي وينديون يا ته مڙس کي اهڙي مصيبت کان بچڻ خاطر، طلاق ڏيڻ بجاءِ يا ته زال تي ڪوڙيون تهمتون هڻڻيون پونديون يا ماڳهين کيس زهر ڏئي مارڻو پوندو ۽ اهڙا ڪيئي واقعا يورپ ۽ آمريڪا ۾ روزانو پيا ٿين.
قانون اهڙي لازوال چيز آهي جا هر وقت ۾، هر دؤر ۾، هر ماحول ۾ ۽ هر حالت ۾ ٺهڪي اچي. اهو ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. جسٽس بشير قاضيءَ کي سرڪار طرفان وظيفو ڏئي قانون سازيءَ جي تربيت وٺڻ لاءِ لنڊن موڪليو ويو. قاضي صاحب ٿو ڳالهه ڪري ته هڪ ڏينهن کيس حڪومت برطانيه وٽان ليٽر مليو ته فلاڻي معاملي تي قانون ٺاهڻو آهي. قاضي صاحب سخت پريشان ٿي ويو. بيچينيءَ جا ٻه ٽي ڏينهن گذاري شام جو پنهنجي استاد وٽ ويو. ان سندس پريشاني تاڙي کانئس سبب پڇيو ته قاضي صاحب کيس معاملي بابت ٻڌايو. استاد کلي چيس ته ”مسٽر قاضي انهيءَ ليٽر کي ميز جي خاني ۾ بند ڪري چار پنج مهينا وساري ڇڏ ۽ درميان ۾ جيڪي ويچار اچنئي سي لکندو نوٽ ڪندو وڃ، پوءِ ڏسي وٺبو ته اهو قانون ٺهڻ جهڙو آهي به يا نه!“ اها ڳالهه قاضي صاحب مون کي پاڻ ٻڌائي.
قانون سازيءَ ۾ ڪا وٺ پڪڙ ۽ تڪڙ نه ٿيندي آهي. ٻئي پاسي گورنمينٽ آف پاڪستان جي هڪ رٽائرڊ لا ڊپارٽمينٽ جي جوائنٽ سيڪريٽري فخراَ مون سان اها ڳالهه ڪئي ته قائد اعظم جو حڪم آيو ته جلديءَ ۾ پاڪستان لاءِ عارضي آئين جو مسودو ٺاهي ڏئي. هو ان ڏينهن ئي لاهور کان ڪراچي روانو ٿيو ۽ رات وچ ۾ هن کي مسودو ٺاهڻو هو. ريل گاڏيءَ ۾ ويهڻ جي سوڙهه هئي سو هن صاحب چيو ته هن فرسٽ ڪلاس جي غسلخاني ۾ ڪموڊ مٿان ويهي صبح تائين مسودو ٺاهي ورتو. ڪموڊ مٿان ويهي ٺاهيل آئيني مسودي جو جيڪو حشر ٿيو سو پاڪستان جي پنجاهه سالن جي تاريخ ۾ اسان پاڻ ڏٺو ته ڪيئن قائد اعظم مان جند ڇڏائي ويئي، ڪيئن لياقت علي خان کي ٺڪاڻي لڳايو ويو. ڪيئن وزير اعظم کي ڊسمس ڪيو ويو، ڪيئن مولوي تميز الدين ۽ آئين ساز اسيمبلي کي ختم ڪيو ويو، ڪيئن گورنر جنرل کي گرفتار ڪري هڪ فوجي جنرل کي گورنر جنرل ۽ پريزيڊنٽ ٺاهيو ويو ۽ الائي ڇا ڇا ٿيو ۽ اڃا ٿئي پيو.
سو قانون سازي جون هنبوڇيون هڻڻ ته راشي ۽ زانيءَ کي ڦاهي چاڙهيو وغيره مان ڪجهه ڪونه ٿيندو. ڦاسين ۽ ڦٽڪن سان ڪجهه ڪو نه ٿيندو، فرينچ انقلاب ۾ به گلوٽين وغيره جو ۽ پاڪستان ۾ ڦٽڪن جو عمل ۽ اثر هر ڪنهن ڏٺو. اسين انهيءَ کي غلط سمجهون ٿا پر مولوي سڳورا چون ٿا ته ”هٿ ڪپڻ وغيره سان عدل ۽ انصاف قائم ٿي ويندو!“ عدل ۽ انصاف ته وڏي ڳالهه آهي. ان تي ڳالهائبو ته داس ڪئپيٽل، اسلام، ٻڌمت وغيره وغيره تي وڃي پئبو. اصل ڳالهه آهي معاشري جي تبديلي ۽ معاشي انقلاب جي. ان کانسواءِ عدل ۽ انصاف ته هڪ خواب خيال ئي رهندو.
قانون، بذات خود ڪا چيز نه آهي. قانون ويچارو ته عدل انصاف جي هڪ معمولي شاخ آهي، بنياد نه آهي. ان معمولي شاخ (قانون) جون وري ڪيئي شاخون آهن ۽ انهن مان هڪ معمولي شاخ آهي سزا جي نوعيت يا Law of punishment وري ان ’لا آف پنشمينٽ‘ جون به ڪيتريون شاخون آهن. مثلاَ بدلي جي سزا (اک ب