اونھي ڳالھ اسرار جي

و ڪتاب جنرل جان جيڪب کان وٺي مسٽر رڊلي ۽ ٻين ڪيترن جي هٿ اکر لکيل هو. هاڻي به آفيسرن کي اهڙيون هدايتون ڏجن ته مستند تاريخ جو هڪ وڏو ذخيرو محفوظ ٿي ويندو. جس هجي سائين حسام الدين راشدي ۽ پير علي محمد راشديءَ کي جو اهڙا ضخيم ڪتاب لکي سنڌ جي سماجي توڙي شخصيات جي مڪمل تاريخ قلم بند ڪري ويا آهن. مان به هي تفصيل ان ڪري ويٺو لکان ته حقيقتون فاش ٿين ۽ هر ڪو صورت جو اصلي روپ ڏسي سگهي. هي جو عبدالقيوم چاچڙ ۽ هارون صاحب کي پڪ هئي ته ابڙو ضرور ڇهه سؤ رپيا بچائي ويو هوندو، سو حقيقت ۾ سندن پنهنجو اندر پيو ٻولي. پاڻ جيڪڏهن ان پوزيشن ۾ هجن ها ته ضرور ڇهه سؤ رپيا کائي وڃن ها. ۽ 1986ع جا ڇهه سؤ رپيا اڄ جي ڇهن هزارن برابر آهن. اندر جو برو ماڻهو، هر ڪنهن ٻئي جي لاءِ اهو ئي سوچيندو جو هو خود پاڻ آهي.
پر ٻيو هڪ مسئلو تمام ڳنڀير ۽ سوچ طلب آهي جنهن جو مڪمل جواب مون وٽ ڪونه آهي. منهنجيون ٽيئي نياڻيون مارئي عرف شاهده، رابيل ۽ شبانه بلڪل نيڪ، خدمتگار، هر ڪنهن جي ڪم اچڻ واريون بلڪ الله واريون آهن. دشمن کي به تڪليف ۾ ڏسنديون ته ننڊ ڦٽي پوندن ۽ انهن جي هڙئون وڙئون مدد ڪنديون. سندن اوڳڻن کي به گڻ ڪري پيش ڪنديون. سو شاهده مون کان ڏاڍو اڻانگو سوال پڇيو ته ”بابا ائين ڇو آهي جو چڱائي جو بدلو، الٽو برائي سان ڏنو ٿو وڃي!“ سنڌي روايت جو سهارو وٺي چيم ته ”بابا وڇونءَ جو ڪم آهي ڏنگ هڻڻ، نانگ کي کير پياربو ته به ڪکيندو.“ شاهده تمام سمجهدار آهي. مطمئن نه ٿي. مان خود به مطمئن نه آهيان. چيائين ”چڱائيءَ جو بدلو اسين گهرون ڪونه ٿا، نڪو چڱائي مڃوتيءَ لاءِ ڪيون ٿا، پر موٽ ۾ گلا طعنا ۽ گاريون ملن ته ڏک ته ٿئي ٿو.“ چيائين ”جيڪي زالون مڙسن جون کڙيون تپائي ٿيون رکن ۽ سندن ويهڻ وهه ڪري ٿيون ڏين، مڙس انهن تان ٻلهار پيا وڃن ۽ جيڪي زالون ڏينهن رات مڙس جو اونو رکن ۽ خدمتون ڪن انهن جو قدر ئي ڪونهي، چئبو ته چڱائي غلط پاليسي آهي.“ مان انهيءَ سوچ کي سختيءَ سان رد ڪيان ٿو. جنهن عورت خدمت کي شعار بڻايو سا نيٺ وڃي اعليٰ منصب تي پهچندي، گهر ڌياڻي ٿيندي ۽ حڪم هلائيندي تنهن ڪري واٽ اهائي وٺبي.
سوال جو باقي حصو ڏاڍو اڻانگو ۽ حل طلب آهي ته چڱي سان برائي ۽ بري سان چڱائي ڇو ٿي ڪئي وڃي. مان وري به وڇون ۽ نانگ جو مثال ڏيندس. ڀلا ڇا ڪيان. ڳالهه اها آهي ته ڪن ماڻهن جي اندر ۾ وڇون ۽ نانگ ويٺا آهن، انهن ماڻهن جو ضمير مري چڪو آهي. هو خود غرض ۽ خود پسند ٿي پيا آهن ۽ ساڙ ۽ حسد ۾ پيا پڄرن ته ٻيو ڪو ماڻهو کانئن بهتر ڇو آهي. ساڙ ۽ حسد انهيءَ ڏنگ يا چڪ جي ڄڀيءَ کي هوا ٿو ڏئي ۽ اها ڄڀي ڀڙڪو کائي، ڏنگ يا چڪ هڻي اطمينان سان ڦڻ ڪڍي ڄڀ مرڪائي، ور وڪڙ کائي پنهنجي اونداهي ٻِر ۾ اطمينان سان ويهي ٿي رهي. اهڙا زهريلا جانور پنهنجي زهريلي عمل تي خوشي ۽ اطمينان حاصل ڪن ٿا. ساڙ حسد ۽ بنيادي بڇڙائيءَ کي ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ خود الله تبارڪ و تعاليٰ قران حڪيم ۾ نبي ڪريم صلي الله عليھ وسلم جو رحمت اللعالمين هو، کي فرمايو ته، ”تون ڇا به ڪرين، هو ايمان ڪونه آڻيندا، سندن اندر ۾ مرض آهي جيڪو جيئن پوءِ تيئن وڌندو رهي ٿو. اهي انڌا آهن، ٻوڙا آهن ۽ سندن اکين تي پڙدا چڙهيل آهن، پوءِ هو نه سمجهندا. انهن جو مثال اهڙو آهي جو پنهنجي ڀرسان باهه ٻاري چون ته روشني آهي حالانڪ ان محدود دائري کان ٻاهر کين اوندهه کانسواءِ ڪجهه به نظر نه ايندو. وڄ جي روشني ۾ ٿورو هلي وري اوندهه انڌڪار ۾ ٿاٻڙندا رهندا.“ هيڏي وڏي قرآني فيصلي کان پوءِ به اطمينان نٿو ٿئي ته چڱائيءَ جو بدلو چڱائي ڇو نٿو ٿئي. ان جو جواب اهو آهي ته ٿيندو. ضرور ٿيندو. چڱائي جو بدلو نيٺ ملندو پر صبر شڪر ۽ ور ور چڱائي ڪرڻ سان، ماڻهو نه، ته الله ڏيندو. معاشرو ڏيندو، اوڙو پاڙو ڏيندو ۽ ڪو سجاڳ ضمير ڏيندو. وڏي ڳالهه ته پاڻ چڱائيءَ جي موٽ جو نه انتظار ڪجي نه آس رکجي. پر شاهده مائي چوي ته ”دعا ڪيو ته اسين اهڙا فرشتا ٿيون، اسين ته انسان آهيون.“ هائو، ڏک ڏاکڙا ته ڏسڻا پوندا، ان کانسواءِ سک ڪٿان ايندو. ته به شاهده مائي چوي ته ”توهان زور آهيو، اسان بس ڪئي.“ هوءَ به برابر آهي. ماڻهو ايڏو وڏ گڙدو، ايڏو ڪشاده دل ۽ ايڏو وسيع النظر ۽ فقير منش ڪٿان ٿيندو.
سالڪ چون ٿا ته رياضت سان ٿيندو. اهو به بلڪل صحيح پر الله چاهي ته ڪن کي ماءُ پيٽان ئي اهڙو ڪري ڇڏي ۽ ان کي اُمي چئبو آهي. جيئن ڪئمبرج جو پڙهيل ڪئنٽيب، آڪسفورڊ جو پڙهيل آڪسان ۽ عليڳڙهه جو پڙهيل عليگ، تيئن ماءُ پيٽان عالم ٿي آيل اُمي. هونئن الله تبارڪ و تعاليٰ انسانن جي تقدير ۾ خسارو لکي ڇڏيو آهي، سواءِ انهن جي جن ايمان آندو (يقين رکيو) چڱا عمل يعني چڱايون ڪيون ۽ حق يعني سچ ۽ صبر جي تلقين ڪئي. هاڻي ته بس. الاهي فيصلو مڃڻو پوندو. ماڻهو تيسمار يا ’عقل ڪل‘ بڻجي پاڻ فيصلا نه ڪري، هدايت لاءِ رجوع ڪري. سچ، صبر ۽ چڱائي جو ترهو ٻڌي. راهون پاڻهئي کلي پونديون ۽ ڪنڊا ڪرڙ هٽي ويندا. واٽ وِندر جي وڻ پيا ڏسيندا. شاهده مائي ته صابرين مان آهي پر رابيل چوي ٿي ته ”مونکان سُٺو نٿو ٿئي مان ته بڇڙائيءَ کي بڇڙائي چئي بڇڙي جي منهن تي ڦهڪائي ڪڍيندس.“ اهو به شايد صحيح هجي ڇاڪاڻ ته بڇڙائي تي چشم پوشي ڪرڻ بڇڙائيءَ کي هٿي ڏيڻ ۽ بڇڙي کي شهه ڏيڻ برابر آهي ته ڀلي وتي شريفن جون ٽوپيون لاهيندو. هاڻي هن تضاد کي مان ڪيئن منهن ڏيان؟ پر صبر جو مطلب اهو ناهي ته ظلم ۽ سياهه ڪاري تي اکيون پوري ڇڏجن. صبر جو مطلب آهي ته چڱائي جو عمل مسلسل جاري رکجي. نتيجي کان بي نياز رهجي. نتيجو الله تي ڇڏجي. ظالم کي ظلم کان روڪڻ خود هڪ وڏي چڱائي آهي. فرمايو ويو آهي ته مومن هڪ ٻِر مان ٻه دفعا نه ڏنگبو آهي. اها غلطي مون ڪئي آهي. مان مڃان ٿو. تنظيمي معاملن ۾ مان ڪمزور ته نه آهيان پر شخصي معاملن ۾ حد کان وڌيڪ نرم دل يا ڪمزور آهيان. عبدالقيوم چاچڙ ۽ مسٽر ولي محمد بلوچ مونکي ٻن دفعن کان وڌيڪ ڏنگيو پر مان وري وري مٿن احسان ڪندو رهيس يا بيوقوف بڻجندو رهيس. ان معاملي ۾ سياستدان ڏاڍا زيرڪ ۽ دورانديش ٿين ٿا. مون جڏهن ولي محمد بلوچ کي اٺهٺ سالن جي ڄمار ۾ غوث علي شاهه صاحب تي زور ڀري ٻيهر نوڪريءَ ۾ رکايو ته شاهه صاحب ٿورن ئي ڏينهن کان پوءِ مون کي چيو ته ”ڏسجانءِ ته اهو ئي تنهنجا پير ڪڍندو!“ ٿيو به ائين. پر ڇا ڪجي هر ماڻهو پنهنجي طبيعت کان مجبور آهي. اهو مان فخر سان چئي سگهان ٿو ته مون ڪنهن به ماتحت کي يا ڪنهن به ماڻهوءَ کي نقصان نه پهچايو آهي.
چوندا آهن ته جنهن کي ڪو دشمن نه آهي انهيءَ کي ڪو دوست به نه هوندو. مان انهيءَ مقولي جي نفي ڪريان ٿو ۽ پاڻ کي ثبوت طور پيش ڪريان ٿو. دوستن جي معاملن ۾ مان نهايت خوش نصيب رهيو آهيان. مون کي دوست اهڙا مليا آهن جو ذڪر ڪندي ڪندي دفتر ڀرجي ويندا پر ڳالهيون ڪونه کٽنديون. باقي آغا رفيق جهڙا دوست، الله دشمن کي به نه ڏئي. هاڻي به چوڏهن پندرهن سينئر آفيسرن کي ريٽي. سياسي اثر رسوخ هلائي، پروموشن وٺي ويو