اونھي ڳالھ اسرار جي

ه مان غلام النبي سومرو ۽ مرحوم محمد خان سومرو هندوستان جي سير تي نڪتاسون. مهاڀاري لڙائي جو زمانو، گاڏين ۾ رش، گرمي سخت ۽ ٿرڊ ڪلاس جو سفر، جواني هئي جو سهي وياسون. دهلي آگري کان ٿيندا خيال ڪيوسون ته راجسٿان جو سير ڪجي. راجا واري گاڏي ۾ جئيپور، جوڌپور کان ٿيندا اجمير پهتاسون. ٻيو سڀ ذڪر ڇڏي، درگاهه جي ڳالهه ڪبي. درگاهه جو گيٽ کليو ۽ ماڻهو گيٽ کان مزار شريف تائين جو رستو وڃي، ان تي ٻنهي طرفن کان قطار ڪري بيهي ويا. ائين گادي نشين آيو. هٿ ۾ ٻهارو هئس. ماڻهو اشتياق سان ڪنڌ جهڪايو بيٺا هئا ته شال کين ٻهارو هڻي، جو اهو مبارڪ سمجهيو ٿي ويو. ڪجهه ماڻهن کي ٻهارو هڻندو جڏهن منهنجي قريب آيو ته مون سندس اکين ۾ عجب جهڙي چمڪ ڏٺي. مون کي ٻهارو هڻڻ لاءِ وڌيو ته مان قطار مان نڪري پٺتي ٿي ويس. مون انهيءَ عمل کي غلط ٿي سمجهيو.
ايتري ۾ قوال به پلٿي هڻي قواليءَ ۾ شروع ٿي ويا. قوالي جا لفظ مون کي اڃا ياد آهن ته ”خواجه تو سامني آ، تو مين سجده کرون.“ مونکي اها ڳالهه به نه وڻي ته سجدو ته الله کي ڪبو آ، خواجه کي ڪيئن ڪبو. گادي نشين ڪن ماڻهن کي ٻهارا هڻندو وري موٽيو ۽ ڪن ماڻهن کي اشارو ڪندو پاڻ سان گڏ وٺي هليو. مونکي به ڪلهي تي هٿ رکي، ساڻس هلڻ جو اشارو ڪيائين. ڏهه پندرهن ڄڻا چونڊيائين ۽ مزار شريف کولائي اسان کي اندر وٺي ويو. مزار جي چوکٽ کي جي چانديءَ جا پاوا آهن تن کي ماڻهو چنبڙي چميون ڏئي، روئي روئي خواجه کان دعائون گهرندا رهيا. مان مزار جي ويجهو به ڪونه ويس ۽ ڀت کي ٽيڪ ڏئي بيهي رهيس. منهنجو اهڙين ڳالهين ۾ اعتبار ئي ڪونه هو. پوءِ به گادي نشين چمڪندڙ اکين سان مون کي ڏسندو ۽ مرڪندو رهيو. نيٺ مونکي ڪنڌ پٺيان هٿ ڏئي مزار طرف وٺي هلڻ جي ڪيائين پر مان پاڻ ڇڏائي بيهي رهيس ته به ڪاوڙيو ڪونه رڳو کليو. اها ٻي يا ٽين چانس مون وڃائي. اڄ سوچيان ٿو ته گادي نشين جي شرڻ اچان ها ته ڪهڙو هرج. الله معاف ڪندڙ دلين جو حال ڄاڻندڙ آهي ۽ معاف ڪري ڇڏي ها. جيڪڏهن درگاهه تان ڪجهه پلئه پويم ها ته منزلون آسان ٿي وڃن ها. پهرئين لاڙڪاڻي واري بزرگ سچ چيو هو ته عقيدا درست ڪري ته چڱي منزل ماڻيندو، پر مون ڪن لاٽار ڪئي. ڪجهه وهابيت جا جيوڙا مون ۾ ويهي ويا هئا. الله ته وڏو رحمان، رحيم ۽ عفو سان محبت ڪندڙ آهي.
مونکي حيدربخش جتوئي ٿو ياد اچي. اڪثر مهرباني ڪري مون وٽ پير ڀريندو هو. عادت موجب دهريت جو ذڪر ڇيڙيائين ته مون کيس جهليو ۽ حضرت علي رضي الله عنھ جو قول ياد ڏياريو ته ”جي الله سائين ناهي ته به مڃڻ ۾ ڪو حرج ناهي ۽ جيڪڏهن آهي ته ڪفر جي صورت ۾ سزا ڏيندو!“ ته حيدربخش صاحب ڪمال اعتماد سان چيو ته ”جيڪڏهن الله ناهي ته مونکي خوشي ٿيندي ته مان صحيح آهيان. پر جي الله آهي ته به مونکي ڪو ڊپ نه آهي ڇو ته الله سائين مهربان، رحمان ۽ رحيم آهي ۽ مونکي اجر ڏيندو جو مون سندس خلق جي خدمت ڪئي آهي ۽ محض انهيءَ ڪري سزا ڪونه ڏيندو جو ڪو ئي ڀورڙو سندس وجود کان انڪاري آهي“ اهڙا خيال يا دليل، اڳتي هلي نهايت غلط ۽ نقصانڪار رجحان ۽ لاڙا پيدا ڪن ٿا جي قومن جي تقدير لاءِ نهايت هاڃيڪار ثابت ٿين ٿا. ماڻهو ته ڀورڙو آهي ئي. پنهنجي علمي يا عقلي سطح آهر هو سوچي ۽ نتيجا اخذ ڪري ٿو. ان ڪري جڏهن به ڪو عالم، اديب ۽ دانشور ڪا ڳالهه ڪري ته نهايت سوچ سمجهه ۽ احتياط کانپوءِ ڪري.
علامه اقبال جي خوديءَ کي اڃا تائين ڪيترا ماڻهو فخر ۽ وڏائيءَ سمجهن ٿا. خود علامه المشرقيءَ جو غلبئه اسلام ۽ مهاتما گانڌيءَ جي رام راجيه جو حشر جيڪو طالبان ۽ بي جي پي وارن ڏاڙهيل گرو گهنٽالن ڪيو آهي سو اڄ اسان جي اکين آڏو آهي. مهاتما گانڌيءَ وارو ستياگرهه ئي وٺو! ڪٿي اهو ستيه گرهه (سچ جو وچن) ڪٿي اڄ جا ايم ڪيو ايم وارا هڙتالي. ڪٿي ان وقت ڌارين جو بهشڪار، ڪٿي اڄ جو گهيراءُ، جلاءُ ۽ راڪيٽ لانچر. ڪٿي ڀڳت سنگهه جو هڪ انگريز جنرل اوڊائر کي گولي هڻڻ، ڪٿي اڄ معصوم شهرين کي ڪلاشنڪوف سان ڀُڃي رکڻ. سياستدانن توڙي دانشورن کي نهايت سوچي سمجهي، چٻي چٿي ڳالهائڻ کپي ڇاڪاڻ ته هو تاريخ ساز موڙ ڏيڻ وارا ماڻهو آهن. ٻي مهاڀاري لڙائي کان پوءِ سوويت يونين جي اسٽالن جهڙي فولادي ماڻهو به ”عالمگير امن“ جو نعرو ڏنو جو آمريڪا ۽ يورپ جي سامراج شاهيءَ کي پسند نه پيو. الائي ڪهڙي انگريز دانشور چيو آهي ته امن جون فتوحات ڪنهن به صورت ۾ لڙائيءَ جي فتوحات کان گهٽ نه آهن. مون سان ويڌن اها آهي جو سن، تاريخ ۽ مصنفن جا نالا اصل ياد نه پوندا اٿم.
ياد جو مسئلو به اهو آهي ته توهان ڪنهن ڳالهه کي ڪيتري اهميت ڏيو ٿا. جيڪڏهن ڪن واقعن ۽ شخصيتن کي مناسب اهميت نٿا ڏيو ته ياد وري ڪيئن پوندا؟ گورنر يا چيف منسٽر دعوت ڏئي گهرائي ته ڪو وسرندي؟ باقي جي غريب جي شادي به آهي ته تاريخ، وقت ۽ هنڌ وسري ويندا. مون وٽ پئسي جي ٻاڙائي هوندي هئي. مهيني جون پويون تاريخون اوڌر تي گذاريندا هئاسون. پهرين تاريخ تي پگهار وٺڻ ئي وسري وڃي. ائين چوٿين پنجين تاريخ ٿي وڃي، گهر واري ويچاري روز تاڪيد ڪري ته ”سائين گهر ۾ کائڻ لاءِ ڪونهي اچ ته ضرور پگهار وٺي اچجو!“ پر مونکان هميشه وسري وڃي. پئسي کي مون ڪڏهن اهميت نه ڏني ۽ نه پئسي ڏوڪڙ جو خيال ڪيم ۽ نه رٿابندي. نيٺ جڏهن حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ ۾ منهنجي نوڪري لڳي تڏهن منهنجي گهر واري آفيس ۾ فون ڪري مونکي ياد ڏياريندي هئي ته اڄ پگهار کڻي اچجو.
هوائي قلعا به اهڙا اڏيندو هئس جو هڙ ۾ پئسو نه ٺهي ۽ چوندو هئس ته ”بنگلو ۽ ڪار هجي پوءِ حج ڪري ايندس!“ منهنجو دوست شمس الدين صديقي سيشن جج، منهنجيون اهڙيون ڳالهيون ٻڌي چوندو هو.”ميان مغز ته جاءِ اٿئي. بنگلو ۽ ڪار به ٿي ۽ حج به ڪري آئين، هاڻي لهي آ زمين تي!“ سچ چوندو هو، پر الله ڪري ڏيکاريو ۽ ان ۾ منهنجو ڪو عمل دخل نه هو جي هڪ هڪ ڳالهه جي تفصيل ۾ ٿا پئون ته الائي ڪيڏي پٽاڙ ٿي ويندي.
ذڪر پي هليو ڳالهه جي اهميت جو. ڳالهه جي اهميت هوندي ته وسرندي ته ڪانه پر جيڪي سو الڪو ٿي بيهندو. گلاب وڪيل ڏاڍو پيارو دوست آهي. سينئر وڪيل آهي. هڪ ڏينهن سيشن جج شيخ غلام الرسول، ڀري ڪورٽ ۾ ڪاوڙ جو مظاهرو ڪري ڪيس جو فائيل اڇلي ڦهڪو ڪرايو گلاب جي منهن ۾! سڀني وڪيلن ۾ ۽ بار روم ۾ چؤپچؤ ٿي وئي. ٻئي ڏينهن گلاب کلندو مون وٽ آيو چي ”سائين شيخ صاحب مون کي سڏائي افسوس جو اظهار ڪيو ۽ چيائين ته، مونکي هاءِ بلڊ پريشر آهي سو پنهنجي وس ناهيان!“ مون چيو ”اڙي گلاب، اهو بلڊ پريشر هاءِ ڪورٽ جي جج، ڪمشنر ۽ گورنر اڳيان ڇو نه ٿو اچيس. انهن آڏو ته سُسي ڪوئو ٿيو وڃي، بلڊ پريشر به عقلمند اٿس!“ گلاب ڪجهه ڦڪو ٿيو پر مرڪي چيائين ته ”اسان جو تدارڪ ٿيو!“ ڳالهه آئي وئي ٿي وئي، هاڻ کوٽ کوٽان ڇو ڪجيس.
مون چيو اهو رويو صحيح آهي. جهيڙي مان ڪو فائدو ڪونهي. سو بلڊ پريشر به اهميت ٿو ڏسي. گورنر جي اهميت ٻي، وڪيل جي ٻي. مجال آ بلڊ پريشر کي جو وڏن صاحبن جي آڏو آپي مان نڪ�