اونھي ڳالھ اسرار جي

� ٽرڪن ۾ رائيفلون ڀري سڀني کي سڏي چئون ته وٺو رائيفل ويهو ٽرڪ ۾ ته هلون هندستان هاڻي جو هاڻي!“ ٻئي ڏينهن کلندو مون وٽ آيو چيائين،”صاحب، واهه جو ترڪيب ڪم آئي!“ پوليس وٽ ڪو ڪوڙيون ڊمي رائفلون ٿين ٿيون سي ڇوڪرن ڏانهن اڇلي چيائين ته ”هلو ته هلون هندستان!“ ڇورا سڀ ڏهن پندرهن منٽن ۾ ڀڄي ويا. کوکلا نعرا هڻڻ ۽ سر تريءَ تي رکڻ ۾ فرق آهي.
هندوستان سان دشمني ڪانه هئي پر سنڌي پرائيم منسٽر سان دشمني هئي. ولي خان جو پاڻ کي نئشنلسٽ ليڊر سڏائيندو آهي ان به ڀٽي صاحب لاءِ کليل جلسي ۾ ’سنڌي ٻچا‘ جا الفاظ استعمال ڪيا. بلوچستان جو نواب اڪبر خان بگٽي به اهڙا تحقير آميز لفظ استعمال ڪندو هو. فوجي جنرل ته ائين ئي سڀ پنجابي هئا. مهاجرن جي به خدا ڪارڻ دشمني سنڌين سان، سي به پنجاب سان ٻٽ ٿي ويا ۽ مهاجر پنجابي پٺاڻ متحده محاذ ٺاهيائون. اصل جهيڙو آهي ئي سنڌ جي وسيلن، زمينن ۽ نوڪرين تي، سو پٺاڻ ۽ مهاجر ته هڪدم پنجاب سان ٻِٽ ٿي ويا جيئن لٽ جي مال ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿين. هوڏانهن ڀٽو صاحب به نهايت ذهين هو تنهن سڀني کي سُڪ ڪري ڇڏيو ۽ لڳو ٿي ته پندرهن ويهه سال ڀٽو صاحب ۽ سندس پارٽيءَ کي ڪو لهر لوڏو ڪونه آهي.
ڀٽي صاحب جي مضبوطي ۽ سندس مقبوليت ئي سندس دشمن ثابت ٿيون. 1976ع ۾ شاهه فريدالحق صاحب مون وٽ آيو ۽ نهايت رازدارانه نموني چيائين ته ”ڀٽي صاحب کي ڪڍڻ کانسواءِ ڪو چارو ڪونهي. ورنه اسان کي ته ڏهه پندرهن سال ڪو سياسي مستقبل نه آهي.“ خود ڀٽي صاحب جي ويجهن رفيقن کي به انهي غم جو گُهڻو کائي رهيو هو. نيٺ آمريڪا بهادر کي به ڀٽي صاحب جي مقبوليت ۽ مضبوطي نه آئڙي. آمريڪا جو شاطر فارين سيڪريٽري هينري ڪسنجر، ڀٽي صاحب کي صاف صاف دڙڪو ڏئي ويو ته ”تنهنجو خطرناڪ حشر ڪيو ويندو!“ “We shall make a horrible example of you.” ڀٽو صاحب، مقبوليت جي نشي ۾ پوءِ به نه سمجهيو ۽ اعتماد سان، وقت کان اڳ ۾ ئي نيون چونڊون ڪرائڻ جو اعلان ڪيائين. مون سان قاضي عبدالمجيد عابد صاحب، جو تمام سمجهو ماڻهو هو، تنهن ڳالهه ڪئي ته ڀٽي صاحب ساڻس مشورو ڪيو ته هن کيس صاف جهليو ته نيون چونڊون نه ڪراءِ، ڀلي پهرين آمريڪا ۾ چونڊون ٿي وڃن، آسمان صاف ٿي وڃي، پوءِ چونڊون ڪراءِ، پر ڀٽي صاحب 1977ع جي اوائل ۾ چونڊون ڪرائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو ڇو ته بجا طور کيس سوڀ جو يقين هو.
مون سان سنڌ يونيورسٽيءَ جي هڪ اهم اهلڪار ڳالهه ڪئي ته چونڊن دوران ٽي چار آمريڪي اچي وٽس مهمان ٿيا ۽ شراب نوشي ۽ گپ شپ ۾ شروع ٿي ويا. چيائون ته،”چونڊون، يقيناََ علي ڀٽو وڏي اڪثريت سان کٽندو پر چونڊن جا نتيجا قبول نه ڪيا ويندا ۽ مٿس ڌانڌلين جا الزام لڳايا ويندا ۽ پوءِ ملڪ گير تحريڪ شروع ڪئي ويندي ۽ نيٺ فوج مارشل لا لڳائيندي.“ جنهن لاءِ اڳواٽ ئي جنرل ضياءُ الحق کي تيار ڪيو ويو هو ۽ کيس آمريڪا جي چوڻ تي وقت کان اڳ ترقي ڏئي فوج جو سربراهه بڻايو ويو هو جيتوڻيڪ هو گهڻو جونيئر هو. هو آمريڪا جو آزمايل هو جو هن ئي فلسطيني مسلمانن تي گوليون هلائي سندن قتلام ڪيو هو.
هو خوشامدي ٿي ڀٽي صاحب جي پٺيان پٺيان پيو هلندو هو ۽ سَر سَر Sir, Sir پيو ڪندو هو. چون ٿا ته پنهنجي وفاداري جتائڻ لاءِ ڀٽي صاحب کي ائين به چوندو هو ته ”سرمان توهان خاطر پنهنجي پيءُ کي به گولي هڻي سگهان ٿو!“ چونڊون بلڪک صاف شفاف ٿيون هيون پر آمريڪي پروگرام موجب ڪروڙين ڊالر پاڪستان پهچي ويا ۽ هڪ زوردار تحريڪ شروع ٿي وئي. ڀٽو صاحب به نهايت خبردار ماڻهو هو سو سياستدان سان ٺاهه ڪري ٻيهر چونڊون ڪرائڻ تي راضي ٿي ويو. عين ان موقعي تي پروگرام موجب مارشل لا لڳائي ڀٽي صاحب کي گرفتار ڪري ڪوهه مري ۾ نظربند ڪيو ويو ۽ ماڻهن سان دوکو ۽ ڪوڙ ڪيو ويو ته نوي ڏينهن اندر چونڊون ڪرايون وينديون. اهي چونڊون يارهن سالن کانپوءِ ڪرايون ويون سي به جهڙيون تهڙيون، سياسي پارٽين کانسواءِ.
جنرل ضياءَ جهڙو غير مقبول پريزيڊنٽ پاڪستان جي تاريخ ۾ ڪونه ٿيو. ماڻهو سندس اهل ڪندا هئا ۽ گاريون ڏيندا هئا ۽ کيس ڪاڻو سڏيندا هئا، ڪاڻي دجال جي نسبت سان. ٽي ويءَ تي ايندو هو ته ماڻهو چوندا هئا ته ”دل ٿي چوي ته اتي ڪهاڙي هڻي ڪڍانس!“ پهرئين نمبر جو ڪوڙو، منافق ۽ پلستر هو. هڪ پاسي اسلام! اسلام! ڪندو وتندو هو ته ٻئي پاسي ڪعبتھ الله ۾ بيهي اعلان ڪيائين ته ٻن مهينن اندر مارچ ۾ چونڊون ڪرايون ويندون. الله جي گهر ايڏو ڪوڙ ۽ دوکو! ڄاڻي واڻي ڪعبة الله جي تقدس کي سياسي مقصد لاءِ استعمال ڪيائين ته ڀلي ماڻهو مونجهاري ۾ پون ۽ آسري ۾ رهن.
هڪ دفعي سرڪٽ هائوس حيدرآباد ۾ عالمن جو وفد ساڻس ملڻ آيو ته ٻاهر اچي سندن استقبال ڪيائين ۽ ”جي حضور! جي حضرت!“ چوندو رهيو. موڪلائڻ مهل به ٻاهر نڪري کين رخصت ڪيائين. جڏهن هو هليا ويا ته ڪمشنر کي چيائين ته ”هنن حرامزادن (لفظ باسٽرڊ استعمال ڪيائين) کي ويجهو اچڻ نه ڏجانءِ.“ اها ڳالهه ڪمشنر صاحب مون سان پاڻ ڪئي. ٻيون به ڪيئي ڳالهيون، پر ڊڄان ٿو ته گلا ۽ غيبت جي وڪڙ ۾ نه اچي وڃان.
حاجي عبدالرحمان پاٽولي هو ڊائريڪٽر پروٽوڪال. اهو چوندو هو ته ”نه نماز جو وقت، نه وضو جو اهتمام، جنرل صاحب چوندو حاجي صاحب جاءِ نماز (مصلو) آهي؟“ حاجي صاحب به ڏاڍو قابل ۽ زيرڪ آفيسر هو سو هڪدم مصلو ڪڍي کيس ڏيندو هو ۽ جنرل صاحب مصلو وڇائي الله اڪبر! ڪري نماز تي بيهي رهندو هو. ٿي سگهي ٿو ته جنرل صاحب باوضو هجي ۽ نفل نماز پڙهندو هجي. مومن کي هميشه حسن ظن رکڻ کپي. يعني جتي به ٻه مطلب نڪري سگهن ته پوءِ جيڪو چڱو مطلب هجي اهو ڪڍجي. آهي معمولي اصول پر جي ائين ڪجي ته هوند دشمنيون پيدا ئي نه ٿين ۽ نفرتون ڪلفتون ۽ ڪدورتون نڪري وڃن، جيڪو تصوف جو بنيادي اصول آهي.
تصوف جو پهريون ۽ بنيادي اصول آهي ته انسان جو قلب آئينو آهي. ان کي جيترو صاف رکبو يعني نفرت، ڪلفت ۽ ڪدورت کان پاڪ رکبو ۽ هر انسان سان محبت ۽ خير خواهي ڪبي ته اهو آئينو چمڪي پوندو ۽ ان ۾ الله جو عڪس ۽ اسرار چٽا نظر ايندا. ڪو اعتبار ڪري نه ڪري، آزمائش شرط آهي. مخالف يا دشمن سان همدردي، خيرخواهي ۽ محبت ڪيو، نفرت ڪلفت ۽ ڪدورت صفا ڪڍي ڇڏيو پوءِ ڏسو ته اسرار الاهي ڪيئن منڪشف ٿين ٿا ۽ رحمت جي پالوٽ ٿئي ٿي.
سياست مان وڃي روحانيت تي پياسين. مون مٿي چيو آهي ته جنرل ضياءُ ڏاڍو نامقبول هو. حقيقت اها آهي ته پنجاب کي قبول هو ۽ اتي مقبول به هو. پاڪستان جي سياست جي ڳوٽ اتي اچي ٿي ڀڄي. ”پاڪستان معنيٰ پنجابستان!“ اها ڳالهه اسلام آباد ۾ مون کي هڪ وڏي پنجابي آفيسر چئي. جڏهن مون دليلن سان کيس ثابت ڪري ڏيکاريو ته پنجابي مفاد کي اوليت آهي پوءِ ڀلي وزيراعظم قتل ڪيا وڃن يا ڊسمس ڪيا وڃن ۽ ڀلي بنگالين تي پيرٽي (هڪ جيتري نمائندگي) مڙهجي نه ته موچڙا هڻي کين جدا ڪجي. سنڌ جون زمينون ۽ نوڪريون ڦٻائجن وغيره، ته هن صاحب آڱوٺو مٿي ڪري غصي ۾ چيو ته ”پاڪستان معنيٰ پنجابستان نه ته آيو هن تان (آڱوٺي تان).“