اونھي ڳالھ اسرار جي

ڪوهه مريءَ ۾ نيشنل بئنڪ جي بلڊنگ وٽ بيهبو ته سڄي مال روڊ جي رونق ۽ نظارو نظر ايندو. اتي مان هڪ پنجابي جج صاحب سان بيٺو هئس. ان ڳالهين ڪندي مون کي چيو ته ”سنڌ ۾ اڄڪلهه تعصب ڏاڍو وڌي ويو آهي!“ مون سندس اکين ۾ گهوري چيو ته،”شرم تم ڪو مگر نهين آتي!“ ششدر ٿي چيائين ”ڀائي ڪيون، ڪيا هئا؟“ مون چيس ”سنڌ ۾ آفيسر، ڪلارڪ، پٽيوالا، چوڪيدار، زميندار، واپاري سڀ پنجابي ڀريا پيا آهن، پنجاب ۾ هڪ سنڌي ڏيکار جو پٽيوالو يا چوڪيدار هجي يا رڳو هڪ ايڪڙ زمين هجيس. پوءِ به اسين تعصبي ۽ توهين مومن مسلمان ۽ شريف فرشتا.“ ڪجهه شرمندو ٿيندي چيائين ته ”ها ائين ته آهي!“ جج هو تنهن ڪري مڃي ويو نه ته مهاجرن وانگر چوي ها ”توهان ڄٽ، اڻپڙهيل ڳنوار، اسان ته اچي سنڌ کي سڌاريو آهي.“ اها ڪوهه مري واري ڳالهه 1967ع جي آهي. ان کي اڄ ٽيهه سال ٿي ويا.
وري 1981ع ۾ مان فيڊرل سروس ٽربيونل جو جج ٿي اسلام آباد ويس. پهرئين ڏينهن جڏهن مان چيئرمين جسٽس دائود جي ڪمري ۾ ويس ته اتي اڳي ئي سينئر ميمبر چوڌري نذير احمد ويٺو هو. مون اسلام عليڪم ڪري چيو ته ”مان آهيان ٽربيونل جو نئون ميمبر!“ ته جسٽس دائود هڪدم چيو ته، ”پر ڇو هڪ ٻيو سنڌي؟“ مون به ٺهه پهه چيو، ”واقعي، سنڌي پاڪستاني نه آهن!“ ڊاڪٽر افغان صاحب اڳ ۾ ئي هڪ سنڌي ميمبر هو. ان ڪري ٻيو سنڌي ميمبر کين نه آئڙيو. اسان ٻنهي سان هر قسم جو، ناروا سلوڪ ڪيو ويو. ڊاڪٽر افغان صاحب جو هڪ فرشته سيرت برجستو آفيسر هو، ان کي ته نيٺ نوڪري مان ئي ڪڍايائون. جسٽس دائود کاريان جو ويٺل پنجابي نزاد پٺاڻ هو. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو کيس به بنان سبب نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو، باقي چوڌري نذير صاحب نهايت با اخلاق، باڪردار ۽ مذهبي قسم جو ماڻهو هو. ان به اسان سان ڪو چڱو پير نه ڀريو. جيڪي سو لپيٽيل لفظن ۾ اسان جي شڪايت ڪري ويندو هو. کيس پنهنجي پارسائي پاڪدامني ۽ عبادت گذاريءَ تي ڏاڍو ناز هو ۽ ڪنهن کي پاڻ جهڙو ڪونه سمجهندو هو.
بدر جڏهن شروع شروع ۾ مارشل لا جي مخالفت ڪرڻ سبب جيل ۾ ويو ته سندس ماءُ ڏاڍي پريشان هئي جو نذير عباسيءَ کي جو بدر جو ٻال جتيءَ جو دوست هو، فوجي حراست ۾ شهيد ڪيو ويو هو. سو رات جو چوڪيدار کان آفيس کولائي، گهرواريءَ کي وٺي ٽيليفون تان ڪراچي ڳالهرايو. چوڌري صاحب ٻئي ڏينهن هيڏو سارو نوٽ لکي مون ڏانهن موڪليو ۽ طنز ڪيائين ته ”اها ڪهڙي ايمانداري آهي جو سرڪاري فون خانگي ڪم لاءِ استعمال ڪري سرڪاري پئسن جو زيان ڪيو ٿو وڃي.“ حالانڪ پاڻ توڙي ڪلارڪ ڪڙا ۽ چوڪيدار ۽ پٽيوالا به بيدريغ سرڪاري فون جو استعمال ڪندا هئا ۽ چوڌري صاحب کي اهو سڀ ڪجهه معلوم هو. سندس لکيل نوٽ تي ته خير مون ڪجهه به جواب نه ڏنو. رڳو صحيح ڪري کيس واپس موڪلي ڇڏيم. پر مونکي رنج پهتو ۽ ڪاوڙ به آيم. سو وٽس روبرو وڃي هڪ پارسي شعر پڙهيم ته:
اين خاڪسارانِ جهان را به حقارت مَنگرَ،
تو چھ داني ڪَھ در اين گرد سوار باشـــد
يعني دنيا جي هنن گودڙي پوشن کي حقارت سان نه ڏس، توکي ڪهڙي خبر ته انهيءَ ڌوڙ ۾ ڪو شهسوار هجي.
چوڌري صاحب سخن سنج ماڻهو ۽ شعرو شاعري جو دلداده هو سو چپ ٿي ويو ۽ ان موضوع تي هڪ اکر نه ڳالهايائين. پوءِ مون کي آفيس سپريڊنٽ وٽان خبر پيئي ته چوڌري صاحب جو ارادو انڪوائري ڪرڻ جو هو پر منهنجي خاموشيءَ ڳالهه تي پڙدو وجهي ڇڏيو.
جسٽس دائود ته گهڻيون حرڪتون ڪيون. مان سنڌ يونيورسٽي سنڊيڪيٽ تي گورنر سنڌ جنرل عباسي طرفان مقرر ڪيل ميمبر هئس. ميٽنگ لاءِ حيدرآباد اچبو هو ته سرڪاري خرچ تي ٻارن ٻچن سان ملڻ جو موقعو ملي ويندو هو. دائود صاحب چوري چوري اسٽيبلشمينٽ ڊويزن کي رپورٽون ڪري منهنجي وڃڻ تي بندش وجهرائي ڇڏي جا غلط ۽ غيرقانوني ڪارروائي هئي. وري ڪراچيءَ ۾ منهنجي طبيعت ناساز ٿي ته دل جي اسپتال جي سربراهه ڊاڪٽر جنرل سيد شوڪت، جو هڪ فرشته سيرت انسان آهي، ان جي سرٽيفڪيٽ سان مهينو موڪل ورتم. دائود صاحب ڪاوڙجي پيو چي ”تو غير ذميدارانه عمل ڪيو آهي.“ چيومانس ته ”بيمار ٿيڻ غير ذميواري آهي يا ڊاڪٽري سرٽيفڪيٽ تي موڪل وٺڻ.“ ته به چيائين ته ”ڊاڪٽر ته وڪامن ٿا.“ مون چيس ڇا ”جنرل ڊاڪٽر سيد شوڪت به؟“ ته ڊڄي ويو ڇاڪاڻ ته پاڻ ڪئپٽن هو ۽ ڊاڪٽر سيد شوڪت جنرل. ”چيائين مونکي اها خبر ڪانه هئي ته سرٽيفڪيٽ جنرل صاحب جو آهي.“ ٻيون به گهڻيئي هلڪڙايون ڪيائين. مثلاَ سرڪاري گاڏيءَ ۾ گهر واريءَ کي راولپنڊي شاپنگ لاءِ وٺي ويندو هئس ته آفيس وارن هٿان پيٽرول جو بل ڏياري موڪليندو هو جو مان هڪدم ڀري ڇڏيندو هئس. هو ۽ چوڌري صاحب جهُٽ هوندا هئا، سو چوڌري صاحب سان شڪايت ڪيم ته ڀلي کيس ٻڌائي. چوڌري صاحب ڏاڍي پياري ڳالهه ڪئي جا اڄ تائين ياد اٿم ۽ ٻين کي به ٻڌائيندو آهيان. مڄاڻ جسٽس دائود ڪو دهريو هو سو چوڌري صاحب پنهنجي لوندڙي تي آڱر رکي چيو ته ”جمال صاحب هُن جو ڪو ڪنٽرول روم ئي ڪونهي سو انهيءَ جي ڳالهه دل ۾ نه ڪندو ڪر. هن جي دماغ واري ريڊار سسٽم کي ڪو هلائڻ وارو آهي ئي ڪونه ۽ سندس ويڌر ڪاڪ (هوائي ڦرڻي) بي ترتيبو پيو ڦري.“ مونکي اهو مثال وڻيو ۽ کڻي ماٺ ڪيم.
ڳالهه هلي پاڪستاني سياست جي، جنهن جو محور آهي پنجابي فوج ۽ پنجابي ڪامورا شاهي. 1945ع ۾ ڊاڪٽر امبيڊڪر، جو اڇوتن جو نمائندو هو، تنهن دهلي ڪائونسل ۾ تقرير ڪندي صاف ڳالهه چئي ”هي جو انگريز هڪ ئي صوبي مان فوج پيا ڀرتي ڪن، ته ڇا سندن مقصد هندوستان ۾ فوجي ڊڪٽيٽرشپ قائم ڪرڻ جو آهي؟“ ڪيڏا نه ڏاها ماڻهو هئا جي ڪيئي سال اڳ ۾ صحيح اندازو لڳائي ويا. پنجاب مان به ڄاڻي واڻي زوري ڀرتي ڪيائون. ائين ڪونهي جيئن پنجابي ڊاڙ هڻندا آهن ته هو پنهنجي دليري ۽ بهادري سبب فوج ۾ ڀرتي ٿيا آهن. پروفيسر عبدالله ملڪ جو هڪ پنجابي دانشور آهي تنهن اها ڳالهه پنهنجي ڪتاب ”پنجاب ڪي سياسي تحريڪين“ ۾ لکي آهي ته جڏهن فوجي ماڻهو ڀرتي ڪرڻ لاءِ پنجاب جي ڳوٺن ۾ ويندا هئا ته سڀ مڙد ڊپ کان ڀڄي وڃي جهنگن ۾ لڪندا هئا ۽ پويان گهرن ۾ رڳو زائفون ۽ معصوم ٻار اڪيلا پيا هوندا هئا. پوءِ به انگريز کين، نوابن، زميندارن ۽ جاگيردارن جي مدد سان زوريءَ ڀرتي ڪندا هئا. خود علامه اقبال بيت جوڙي ماڻهن کي ترغيب ڏيندو هو ته فوج ۾ ڀرتي ٿي. برطانيه جي تاج شاهي جي حفاظت ڪن. انگريزن کين مراعتون، عزتون ۽ زمينون به انعام ۾ ڏنيون، پوءِ ته هو انگريزن جا پڪا وفادار ٿي ويا. ائين فوج هڪ ئي صوبي جي مفادن جو ڳڙهه ٿي وئي. هاڻي ته سائين ڪير فوجي جو نالو وٺي. ڪجهه چئه ته، ڪاٺ ۾.
اڄ سياست جي سڄي واڳ فوج جي هٿ ۾ آهي. هرڪو ڄاڻي ٿو، پر چئي ڪو به نٿو سگهي. خود پريزيڊنٽ ۽ پرائيم منسٽر کي به مجال نه آهي. بلڪ هو ته سندن رحم ڪرم تي آهن. هڪ عجيب نازيبا صورتحال آهي جو ملڪ جو صدر، وزيراعظم، وزير، ڪامورا، خود پارليامينٽ ۽ عوامي نمائندا هر وقت خوف ۾ آهن ته ڪهڙي و