اونھي ڳالھ اسرار جي

ٺيون جو تفصيل ۾ وڃبو ته ماڻهو مون تي کلندا. ان ڪري ڍڪي ڀلي! علي گوهر خان کهڙو جو ميل جول گهٽ رکندو آهي ۽ ٿور ڳالهائو ماڻهو آهي، اهو به روز وٽس ايندو هو. تاج محمد ابڙو، دوست محمد ابڙو ۽ ڪٽپر به روز وٽس ايندا هئا. سندس ڪچهريءَ جي خاص خوبي اها هئي جو ڪنهن جي به گلا ۽ پچر ڪانه هلندي هئي. جيڪڏهن ڪنهن به اتفاق سان ڪو گٿو لفظ ڪنهن جي هِجوَ ۾ چيو ته شمس جهڙو صابر ماڻهو به اتي جو اتي کيس چوندو ته ”مهربان! هت اهڙي ڳالهه نه هلندي.“ ڀري ڪچهريءَ ۾ جو ڪنهن کي ائين روڪجي ۽ ٽوڪجي ته ڪير ٻيو ساهس ڪندو اهڙي حرڪت ڪرڻ جي. وري ڪچهريءَ ۾ هجي ارباب شاهه جهڙو دهل ته سڄي شهر ۾ ڍنڍورو اچي ويندو ته فلاڻي ڪچهريءَ ۾ هيئن چيو ته شمس هيئن دٻ ڪڍيس.
ارباب شاهه به عجيب ڪردار هو. واٽ ويندي بازارن ۾، آفيسن ۾، مطلب ته جتان لنگهندو زور زور سان ڳالهائيندو. سڄي شهر، ماڻهن، آفيسرن، ٿاڻن ۽ سياسي جوڙ ٽوڙ جون ڳالهيون، وڏي وات، اخباري بليٽن جيان ورجائيندو ويندو هو. ڪچهريءَ جو به مور هو. پٽ تي به ويهي رهندو. کل مذاق ۾ چوندو ته ”روپيو اڇليو ته ٻِيٽ سان کڻي ڏيکاريانوَ!“ روپيو ته ڇا سنهي پائلي به کڻي ويندو هو. کڳي، جهمر، ناچ، لوڪ گيت، شروع ٿي ويندو هو. ماڻهو چوندا هئا ته ”بليڪ ميلر آهي.“ غريب ماڻهو! پئسا ڏهه ويهه يا رڳو پنج ڏبس ته به خوش ٿي ويندو. تاج محمد وٽ حيدرآباد آيو ته تاج محمد اڦراٽا پچارائي کيس نيرن ڪرائي ته جيڪي ٽڪر بچيا سي پوتڙي جي پلوَ ۾ ٻڌي ڇڏيائين.
”اڙي هي ڇا ٿو ڪرين، ماني کوڙ!“ چي، ”بس وڃان ٿو. ههڙي سڻڀي ماني واٽ تي ته ڪونه ملندم سو سفر لاءِ کنيون ٿو وڃان!“ اها هئي غربت. بليڪ ميلر هجي ها ته ائين نه ڪري ها. البت صوبيدارن ۽آفيسرن کان پنجويهه پنجاهه منٿن ميڙن سان ڪڍي ايندو هو. پنهنجن مان به ڪونه مڙندو هو. شمس سان ته سچو هو. پر ڇا ٿيو جو عمر شاهه ڌاڙيل، جنهن سانگين کي ڏاڍو تنگ ڪيو هو، جنهن جي ڊپ کان مولا بخش سانگي مرحوم ڳوٺ ڇڏي اچي لاڙڪاڻي شهر ۾ رهيو، سو قتل ٿي ويو ۽ سندس لاش جو به پتو ڪونه پيو. ٿاڻي تي ڳالهه هلي ته ”شمس الدين ابڙو به سانگي آهي، متان انهيءَ کي خبر هجي!“ بس ڳالهه ايتري ۽ ارباب شاهه سيئو بازار مان لنگهي هوڪو ڏيندو ويو ته ”شمس الدين ابڙي، عمر شاهه کي مارائي لاش ٻوڙائي ڇڏيو!“ عادت. شام جو وري شمس جي اوطاق تي. شمس رڳو ايترو چيس، ”ارباب شاهه اهو ڇا؟“ ته هٿ کڻي ٻڌائين. چي ”ٽِٽ جهلي نه سگهيس!“ سڀ کلي ويٺا، ڳالهه آئي وئي ٿي وئي.
ٻيا ته ٺهيو، هڪ ڏينهن اڌ رات جو ذوالفقار علي خان ڀٽو جو ان وقت فارين منسٽر هو سو اچي نڪتو. شمس وٽ ان وقت پاڙي وارا موٽر مستري ۽ لارو ٽانگي وارو ويٺا هئا ۽ وهسڪيءَ جو دؤر پي هليو ته شمس جو نوڪر ڏاڙهون ڀڄندو آيو ۽ چيائين ته ”سائين ڀٽو صاحب پيو اچي!“ مستري جنهن کي ميرا گر لڳل ڪپڙا پيا هئا ۽ گوڏ پاتل ٽانگي وارو، پنهنجا گلاس کڻي اندر ڪمري ڏي ڀڄڻ لڳا ته شمس کين روڪي ويهاريو. ڀٽو صاحب به اچي نڪتو ۽ کيسي مان پوو وهسڪيءَ جو بوتل جو ڪڍي چيائين، ”استاد تون ته اچين ڪونه ٿو، مان پاڻ تو ڏي هلي آيس.“ شمس اٿي کيڪاريو ۽ پنهنجن دوستن، مستري ۽ لاري سان واقفيت ڪرايائينس. شمس ۾ ننڍ وڏائي جو تصور ئي ڪونه هو ۽ نه ڪنهن کي گهٽ سمجهندو هو. شابس ته ڀٽي صاحب کي هجي جو شاهانه طبيعت ۽ ماحول ۾ پليل هوندي ۽ ايوب شاهي دؤر ۾ منسٽر هوندي به منجهس اهڙو ڪو ڪامپليڪس (گهٽتائي وارو احساس) ڪونه هو، سو ٻنهي سان گرم جوشيءَ سان هٿ ملائي ٽيبل وٽ ويهي رهيو. لاري ۽ مستريءَ جون اکيون چمڪي پيون. مون کي اندر واري ٻڌايو ته ٻئي ڀٽي صاحب جا زر خريد غلام ٿي ويا. غريب کي ٿوري عزت ۽ پيار يا هڪجهڙائي جو احساس ملي ٿو ته هو ٻلهار وڃڻ لاءِ تيار ٿيو وڃي. رڳو هن کي پنهنجائپ ۽ حجت جو احساس اچي وڃي ته هو پاڻ ارپي ٿو ڇڏي.
هڪ دفعي موڪلن ۾ مان لاڙڪاڻي آيس ۽ شمس جي اوطاق تي وڃي اخبار کڻي پڙهڻ ويٺس ته سندس نوڪر ڏاڙهون اچي پٽ تي ويهي منهنجي ٽنگن کي زور ڏيڻ لڳو. مون کيس جهليو پر هو نه مڙيو. چوڻ لڳو ”سائين، صاحب کي به زور ڏيندو آهيان.“ کيس ڳالهائڻ جو موقعو مليو، سو چيائين ته ”سائين، صاحب مون سان ڏاڍو ٺهيل آهي ۽ مان ڏاڍو پيارو آهيانس.“ مون چيو ”ڀلا ڪيئن؟“ جهٽ چيائين ته ”سائين، صاحب مون کي ڀونڊو ڏئي چوندو آهي، ڏاڙهون، ڪنڃر، وڏو حرامي آهين!“ ائين چئي کلڻ لڳو ڄڻ ته اها وڏي ثابتي هئي سندس ڳالهه جي ته هو صاحب جو پيارو ماڻهو هو. ڏسو ڀونڊو، ڪڃر ۽ حرامي چوڻ وارو ضرور پيار ڪندو هوندو نه؟ ڪيڏي نه پياس آهي غريب ۾ ته ڪو ته ساڻس حجت ڪري ۽ پنهنجو سمجهي. ادا گذاري ويو ته ڏاڙهون زارو زار رڙيون ڪري رنو. لارو به، مستي به ۽ ٻيا ست ڌاريا، ڪراچيءَ واسين سميت.
ڳالهه ڪيم امڙ جي، وڃي سندس موڀي شمس الدين ابڙي تي پيس. شمس کان پوءِ ٻيو پٽ ڄائو قمرالدين جو جلد ئي گذار ويو. پوٰءِ 1919ع ۾ ڄائي اسان جي وڏي ڀيڻ حميده بيگم جا الحمد الله حال حيات آهي ۽ امان جي ڪاپي آهي. اهو ئي جوش، ولولو ۽ همت. لطيف آباد ۾ هڪ هزار والن جي بنگلي ۾ اڪيلي سر هڪڙي نياڻيءَ سان رهي پئي هجي. مهاجرن جا فساد ۽ مار ڌاڙ لڳي پئي هئي. مهاجر دهشتگرد فون ڪري چونس ته ”بنگلو خالي ڪري وڃ نه ته رات حملو ڪري ٻنهي کي قتل ڪري ويندا سون!“ ته جواب ڏئين ته، ”ڀڙوا، پوءِ اچو نه. اچو ڇو نه ٿا؟“ اهڙي نفسانفسي واري دؤر ۾ اهڙي همت، مثالي آهي. ڀر ۾ اسانجي ڀاءُ ڪمال جو بنگلو هو. ڪمال گذاري ويو ۽ سندس زال خانبهادر محمد صديق ميمڻ جي ڌيءَ، سا ڊڄي وئي ۽ بنگلو اوڻي پؤڻي وڪڻي قاسم آباد ۾ مسواڙ تي جاءِ وٺي ويهي رهي. پوءِ به ادي ڪانه اٿي. جڏهن بنگلي جا ٻارهن لک آڇيائونس تڏهن وڪڻي. اڪيلي قاسم آباد ۾ پندرهن سؤ گزن جو پلاٽ وٺي ٺيڪيدار رکي، فرسٽ ڪلاس بنگلو ٺهرائي ويٺي ۽ هر ڪنهن مٽ مائٽ لاءِ سک ڪيون ويٺي آهي. اسين ڪراچي کان لاڙڪاڻي وڃون ته به ڊاٻو وٽس ڪيون. جي لاڙڪاڻي وارا ڪراچي وڃن ته هڪ رات آرام وٽس ڪن. پٽن ۽ ننهرن کي به اهڙو ڪنٽرول ۾ رکيو اٿائين جو وتن لڪندا. مجال آ جو سندس آڏو اکر ڪڇن. ڪا ته مڻيا آهي اسان جي سانگي ۽ منگواڻڪي رت ۾.
1921ع ۾ وري امڙ کي پٽڙو ڄائو ۽ نالو رکيائونس جمال الدين. اهو به گذاري ويو. 1923ع ۾ ڄائي اسان جي ٻي ڀيڻ زبيده بيگم. اها وري بابا مرحوم جي ڪاپي. شڪل صورت ڏاڏي بصره خاتون جهڙي. اهڙي صابر شاڪر، وڏ گڙدي، راڄائتي ۽ سياڻي جو وڃي ٿيا خير. بابا ۽ ادا شمس واريون سڀ خوبيون منجهس ڀرپور انداز ۾ ڀريل آهن. خانبهادر اسراڻ مرحوم جي ٻئي نمبر فرزند رئيس زين العابدين عرف روشن علي خان سان سندس شادي ٿي. جڏهن اڃا ڪچي عمر چوڏهن سال کن مس هئس تڏهن به اهڙي مدبرانه ۽ شانائتي طريقي سان هلي جو خانبهادر صاحب جي ٽٽل ڪٽنب کي جوڙيون ويٺي آهي ۽ راڄن تي ڪنٽرول اٿس. ڪوٽن جا وارث مڙد هوندا آهن، پر اسراڻن جي ڪوٽ ۽ خاندان کي ا