اونھي ڳالھ اسرار جي

سٺا تعلقات هئا پر اهي اسماعيلي نه هئا. الله جنت نصيب ڪرين ٻئي گذاري ويا آهن.
هي ته مسلمان ڀائر آهن پر مان هونئن به مذهبي ڀيد ڀاؤ ڪونه رکان. هندو ڀائرن سان به تمام سٺا تعلقات رهيا آهن. اسڪول ۽ ڪاليج ۾ ته هئا ئي هندو دوست پر ٻين سان به ڀائپي وارا تعلقات رهيا آهن. ميرپورخاص جا سيٺ ته گهڻا ئي گڏ پڙهندا هئا ۽ دوستي هلندي آئي. سيٺ گنومل جا پٽ سيٺ سوڀراج ۽ سيٺ آسنداس سان سٺو نباهه ٿيو. سيٺ ديارام ۽ رتن آباد وارن سيٺين سان به سٺي دعا سلام رهي. ٽنڊي آدم وارا سيٺ سيرومل ۽ ٻيا مهربان هئا. سيٺ جمنومل ته هندوستان مان به خط موڪليندو هو ۽ دعوتون ڏيندو هو. اتم سان به سٺي سڪ محبت اٿم جو بمبئي مان حال احوال موڪليندو رهندو آهي. دبئي ۾ به جيتوڻيڪ منهنجا عزيز رهن ٿا پر مان وٽن وڃڻ بجاءِ سڄو وقت موتي پرڪاش ۽ ڀيڻ ڪلا وٽ گذاريو جن ڏاڍو آڌرڀاءُ ڪيو. مونسان گهر واري به ساڻ هئي. جيتوڻيڪ منهنجي پير صاحب جي مون کي منع ٿيل آهي ته هندن وٽ ماني نه کانوان ڇو ته ان ۾ شايد پاڪيزگي نه هجي، پر مون انهي اذن جي پوئواري نه ڪئي آهي. ٻڌو ويو آهي ته هندو ماڻهو کاڌي جي شين کي گانئٽ جو ڇنڊو هڻندا آهن. اسان ته ننڍي هوندي کان هندن جا ٿڌڙيءَ جا لولا کاڌا آهن. پنهنجي اکين سان ڏٺوسين ته گانءِ پيشاب ڪندي هئي ته هندو ماڻهو برتن جهلي هو گڏ ڪري گهر کڻي ويندا هئا ۽ ان کي گانئٽ سڏيندا هئا ۽ برڪت وارو سمجهندا هئا عجب جهڙا عقيدا آهن. ڇا چئجي.
اسان سان هڪ ڇوڪرو پرڀو گڏ پڙهندو هو جو سنجوڳي شيخ هو يعني اڌ مسلمان اڌ هندو. پاڪستان ٿيڻ کان پوءِ اهو ۽ سندس ڪٽنب هندوستان پيا وڃن ته سڀ هندو دوست (پڙهيل ڳڙهيل) مٿن ٽوڪون پيا ڪن ته ”توهان هندوستان ڇو ٿا وڃو، توهان ته مليڇ آهيو ڌرم ڀرشت ڪري ڇڏيو اٿؤ، توهان کي ته نه ڪوئي سڱ ڏيندو نه وٺندو!“ پر جيئن هتي تيلي، ڪوري ۽ ڪاسائي، مٽجي سيد مرزا ۽ نوابزادا ٿي ويا تيئن هو به اتي کُپي ويا. بابا جي به هندن سان گهڻي پوندي هئي ڇاڪاڻ ته انهن ۾ نياز نوڙت، صفائي سٺائي ۽ ڌرم ڪرم جي شناس هئي. امڙ ته ڀنگياڻيءَ سان به سٺو ورتاءُ ڪندي هئي. ڪيسري ڀنگياڻي، امان سان اهڙو ٺهي وئي جو جنهن محلي ۾ وڃي، ڪيسري به اتي اچي ٺڪاءُ ڪري. ڪرمان باغ ۾ به اها، دڙيءَ ۾ به اها ته جاڙل شاهه ۽ نوان تڪ ۾ به اها. آخر تائين توڙ نباهيائين. ڪم ڪار لاهي امان سان ڪچهريون ڪري، ڏک سور ونڊي، ڍڳ مانين جو يا بچيل چانور رئي جي پلاند ۾ ٻڌي کڻي ويندي هئي. نلڪو گيڙي بالٽيون ڌوئي ڀري ويندي هئي. ٻيون مايون اعتراض ڪنديون هيون ته امان چوندي هئي،”هي ڇا؟ اسان جهڙي الله جي خلقيل آدم زاد آهي. ڇا ٿي پيو.“ مايون نڪ چاڙهي چونديون هيون ته ”ڪرپٽيءَ ۾ هٿ ٿيون هڻن.“ امان به مات کائڻ واري ڪانه هي. چوندي هئي ”ڪير نٿو ڪرپٽيءَ ۾ هٿ وجهي. پنهنجي ڪرپٽيءَ ۾ روز هٿ وجهون. ٻارن جا گونهه ڌوئون. ڪيسري ويچاري ته پرائو ڪچرو ٿي کڻي. باقي هو صابڻ رکيو آهي. هٿ ۽ ٻانهون صابڻ سان ڌوئي پوءِ ٿي بالٽيون ڀري. ڀنگياڻي هجي يا چهڙي، آهي ته اسان جهڙي.“ مون چيو نه، ته گهر وڏو درسگاهه آهي، بلڪه يونيورسٽي آهي. جتي اهڙيون ڳالهيون ٻڌبيون ۽ ڏسبيون، اتي تربيت به اهڙي ٿيندي. هي جو چوندا آهن ته خاندان سٺو هجي انهي جو مطلب به اهو آهي ته اٿڻي ويهڻي، سوچ ويچار، اخلاق ۽ ڪردار سٺو هجي پوءِ کڻي پئسي ۽ مال ملڪيت ۾ خانداني نه هجن.
چڱو جو ڪيسريءَ جي ڳالهه نڪتي ۽ سياست مان جند ڇٽي. نه ته سياست تي لکڻ ويهجي ته ڪيئي دفتر ڪارا ٿي وڃن. سوئي اسان جي ملڪ جي سياست ۽ سياستدان. سڀ مفاد پرست، انا پرست، خود پرست ۽ نڪ چڙهيا. اڳتي جيئن جيئن ذڪر آيو ته مختصر ٽيڪا ٽپڻي ڪبي رهبي.
پنهنجو پاڻ تي لکڻ به ڪو مذاق ناهي. پاڻ تي لکڻ معنيٰ پنهنجو پاڻ کي ڳولهي ظاهر ڪرڻ. پاڻ کي پٽ وجهڻ، معنيٰ پاڻ کي سڃاڻڻ. پاڻ سڃاڻڻ اهڙوئي اؤکو آهي جهڙو ڪائنات ۽ ان جي اسرار کي سڃاڻڻ. اها ڪا ٽِنڊُو ٽوپڻ جي مجال ناهي جو وڳنڌ جيان کڙيون کڻي کائڻ لاءِ به اک ٽيٽ ڪري ته خوشبوءَ لاءِ به شهباز جيان لامارا ڏئي. اسين عام مخلوق، سڀ وڳنڌ آهيون سو ٻه گدرا ڪيئن مٺ ۾ ايندا. ’اديون آءٌ اڻڄاڻ.‘ ’آءٌ ڪوه ڄاڻان پنڌ ڪيچ جو.‘ اسين گرا، گدلا، گولاڙا، اگلڙا. ’اگلڙي آئون مون کان ڀڙا ڀڳا نه ٿيا.‘ ’ائين وقت ڪٽيو، ائين عمر لٽي.‘ ڪوچارو ڪونهي، ڪا واهه، وٿي، واٽ ڪانهي، سواءِ ائين چوڻ جي ته ”سما ڄام سلطان، منهنجي ذات مهاڻي.“ هي جو اسان جا ڪجهه يار سمجهن ٿا ته دنيا ڌوڏي ڇڏي. سي الائي ڪهڙي جنت ۾ رهن ٿا. ماڻهوءَ جي محنت جو مان منڪر ناهيان، پر ڪنهن به ڪي ڦاڙها ڪونه ماريا آهن ۽ نه ماري سگهن ٿا. هڪڙو اٽل نظام هلي پيو، هلندو رهندو. ڪو ڀينڊ ڀتر اڇلي ڦينگو ڦهلائي سگهي ٿو، بس! باقي هڪڙو ديوَ هيڪل ڪامپيوٽر، جنهن ۾ اڳواٽ مواد ڀريل آهي، اهو ڪل ڪائنات کي ڪنٽرول ڪيون، پيو پنهنجي ماڳ ڏانهن هلائي. ٿيڻو اهو ئي آهي جيڪي ٿيندو. سک، شانتي ۽ امن سان رهي، پيار محبت ونڊي، عجز نياز نوڙت ۽ خدمت سان، خادم ٿي گذاري وڃجي ته لک کٽيوسين. ماڻهو پڏرجي ته اسان ڪا کيپ کٽي آهي، سو اجايو آهي، پاڻ سان دوکو ۽ دولاب آهي. اسان ڪجهه ڪونه کٽيو آهي، رڳو هارايو آهي. سڄي عمر، خالي ڪشڪول کڻي هليا آهيون. لطيف سائين فرمايو آهي ته:
هــڙ ۾ ڪـيـن هــــون، هـهـئين هن نه چاڙهـيـا،
ســارو ڏيــنـهـن سـمـونڊ تي، لهي سج ويون،
جڏهن سانئينءَ سبب ڪيون، تڏهن ستڙ ٿيا سيد چئي.
اسين به ائين آهيون، ڪشڪول خالي آهي، هڙ ۾ ڪي ڪين اٿئون. اجايو پساري پيا سڏايون. ٿر ۾ ٿرين کان ڏاڍو پيارو گفتو ٻڌم. چي، سائين،”انسان ويچارو ماڙهوءَ جي آچار!“ ماڻهوءَ کي شايد ماڙهو ٿا چون، الائي مڙهه آچار ٿا سمجهن، ڪيڏو نه پيارو سچ آهي ان گفتي ۾! انسان ڪيڏو به عالم، فاضل، بزرگ توڙي بادشاهه ٿئي ته به آهي ته ماڙهوءَ جي آچار. هڻ هڻان ڪيو حياتي وڃايو ڇڏن، هڙ حاصل ڪجهه به نه، ’هوت تنهنجي هنج ۾ پڇين ڪوهه پهي،
ڪڏهن ڪانه وئي هوت ڳولڻ هٽ تي
(شاهه).
هوت ڪو هٽن تي ملندا آهن ڇا!
’هوت تنهنجي هنج ۾ پڇين ڪوهه پرياڻ،
پــنـهنجـــو آهــي پــاڻ ،آڏو عـــجيــبــن کي.‘
اهو ”پاڻ“ جيڪو آڏو به آهي هنج ۾ به آهي، تنهن کي سڃاڻڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. بلهي شاهه جهڙي بزرگ به دانهن ڪري چيو ته،”ڪي ڄاڻان، مين ڪون!“ ”هجڻ“ يا ”نه هجڻ“ ماڻهن کي ڏاڍو منجهايو آهي. شيڪسپيئر به چيو ته ”سوال ئي آهي هجڻ يا نه هجڻ جو!“ غالب فرمايو ته
” ڊبويا مجهه ڪو هوني ني، نه هوتا مين، تو ڪيا هوتا!“
هجڻ ۽ نه هجڻ ۾ ڪو فرق ئي ڪونهي. هجڻ به حالت آهي نه هجڻ به حالت آهي. هوءَ به حقيقت، هوءَ به حقيقت، البت تبديل ٿيل حقيقت! ٻئي حالتون آندل آهن هڪ ئي لازوال هستيءَ جون، جا ازل کان آهي. اسان کي تبديلي کي ناهي ڏسڻو، پر ڏسڻو آهي ان تبديلي آڻيندڙ کي جو آد جڳاد کان موجود آهي ۽ بيحساب تبديليون پيو