اونھي ڳالھ اسرار جي

ٿو آڻي. تارن ستارن ۾، جبلن، سمونڊن ۾، زمين آسمان ۾ ۽ سموري ڪائنات ۾. پوءِ هڪ معمولي تبديليءَ جي ڪهڙي وقعت. هڪڙو تارو اڄ هتي آهي سڀاڻي نه هوندو پر هي مانڊاڻ هڪ نظام هيٺ موجود هوندو. هئڻ ۽ نه هئڻ جي ڪا حيثيت ئي ڪانهي. هئڻ ۽ نه هئڻ جي بکيڙي ۾ نه پئجي ته چڱو! ڀلي ماڻهو ان سوال جو جواب تلاش ڪن. تلاش برحق آهي. پر ماڻهوءَ جي سمجهاڻي، سمجهائي نه سگهندي، ڇاڪاڻ ته ماڻهوءَ جي ”وجودي طاقت“ ۽ سمجهه جو دائرو، انهيءَ ڳجهه يا اسرار جي سمجهڻ جي سگهه نه ٿو رکي. اهو الاهي اسرار آهي، جنهن جي ڄاڻ الاهي اذن کان سواءِ ممڪن ڪونهي ”وجودي سمجهه“ جي قوت کان ئي جا شيءِ ٻاهر آهي. اها ڪيئن سمجهبي؟ مڇيءَ کي زميني ماحول جي ڪهڙي خبر جيسين کيس پاڻيءَ کان ٻاهر ڪڍي خشڪيءَ تي ڪڍي ڦٽو ڪجي، پوءِ کيس ٿوري محدود خبر پوندي ته گهڻي ويهين سؤ آهي.
ماڻهوءَ کي به اهڙي طرح وجود کان ٻاهر نڪري ڄاڻ پوندي، يا ائين چئجي ته ڪجهه ڌَپو پوندو ته ڪجهه مڙيوئي آهي. هي ڳجهه آهي، اسرار آهي، جنهن کي سلڻ جي امانت انسان کي سونپي وئي آهي. انهيءَ لاءِ منصور حلاج واري اٻهرائي ۽ مستي ڪم نه ايندي ۽ نه ئي گوتم ٻڌ واري تن کي تسيا يا روزا ۽ رياضت. هيءَ ته مهرباني آهي، جنهن تي ٿئي. مستي توڙي صبر ٻئي انساني جبلتون آهن ۽ انهيءَ لحاظ کان ”پڙدو“ آهن. جيسين پڙدو نه کڄندو تيسين ڪيئن ڪجهه نظر ايندو؟
حضرت جنيد بغدادي فرمايو ته ”صبر آهي روحاني تسڪين جي حالت ۽ مستي آهي سڪ ۽ محبت جو حد کان لنگهي وڃڻ“ ۽ اهي ٻئي حالتون يا ڪيفيتون انساني ڪاوش سان حاصل نٿيون ڪري سگهجن. ”او ڪو ٻيو فهم“ مطلب ظاهر پيو آهي پر ٻڌائي نٿو سگهجي. غالب انهيءَ بکيڙي ۾ ڦاسي رڙ ڪري چيو ته
”بَڪ رها هون جنون ۾ ڪيا ڪيا، ڪچهه نه سمجهي خدا ڪري ڪوئي.“
مان به الائي ڇا وڦلي ويو آهيان. چريائپ ڏسو، چوان ٿو ته مطلب ظاهر پيو آهي؛ اهو به ته نيٺ پنهنجي وجودي عقل آهر ٿو چوان نه؟ ان لاءِ ڪهڙي اٿارٽي آهي. اٿارٽي هئي ته ڪن مخصوص چونڊ ٻانهن، نبي سڳورن ۽ معصومن وٽ. چپ رهڻ چڱو! لطيف سائين به چپ رهيو يا چئجي کڻي ته چپ لڳي ويس جو فرمايائين ته
حقيقت هن حال جي، جي ظاهر ڪيان ذري،
ته لڳي ماٺ مِرن کي ڏونگر پون ڏري،
وڃن وڻ ٻري اوڀڙ اڀري ڪين ڪي.

هيءَ ڳري ڳالهه چئبي. الائي ڪهڙو اسرار آهي.
دوست ڪهائي دادلا، محت مارائي،
الله صمد بيپرواهه، سا ڪري جا چاهي،
انهيءَ ۾ آهي، ڪا اونهي ڳالهه اسرار جي.
اسان جيتامڙا ڪير ٿيندا آهيون جو انهيءَ اونهي ڳالهه کي پرجهون، پروڙڻ ته پري ٿيو. انهيءَ ڪري ازرا پائونڊ وانگر سڌي ڳالهه سؤنٽي جي ته ”مان نٿو ڄاڻان، نٿو ڄاڻان، نٿو ڄاڻان. بس چپ!“
”ڪي ڄاڻان مين ڪون!؟“
پوءِ به هڪ اهم ڳالهه رهجي ٿي وڃي. ’حيرت ۾ حيران‘ رهڻ پنهنجي جاءِ تي، پر انساني ڪرتوَ يعني اعمال، انسان جو بنيادي فرض آهي. نيٺ ته بشري ۽ سماجي تقاضائون آهن. انهن کي پورو ڪرڻ، ۽ احسن طريقي سان پورو ڪرڻ، انسان جو نهايت اهم فريضو آهي. گهر ٻار، اوڙي پاڙي، توڙي عام مخلوق سان احسن سلوڪ ڪرڻ. اهو آهي تت! حضرت گوتم ٻڌ به ته تپسيائون ڪري انهيءَ نتيجي تي پهتو ته ”منش جو ڪارج آهي ڪرتوَ!“ شري رامچندر به ائين فرمايو ته ”مستقبل جي بکيڙي ۾ نه پئو. توهان جو فرض رڳو اهو آهي ته ڪرم يعني ڪم، چڱا ڪندا رهو!“ حضور صلي الله عليھ وآلھِ وسلم ته پنهنجي رسالت جو مقصد ئي اهو ٻڌايو ته ”ماڻهن جي خلق اخلاق کي زور وٺايان“ فرمايائون ته ”تواضع ۽ نوڙت، پاڪيزگي جا عمل آهن!“
سندس حسن اخلاق اهو هو جو ڪنهن کي سلام ڪرڻ ۾ اڳرائي پاڻ ڪندا هئا. اسين آهيون جو چئون ته ”فلاڻو ڪير ٿيندو آهي جو مان سلام ڪيانس!“ حسن اخلاق اهڙو جو ڪو ساڻن (حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم ) هٿ ملائيندو هو ته پاڻ هٿ ڇڏائيندا نه هئا جيسين اڳلو ڇڏي. رستي ويندي ڪوئي ساڻن گفتگو ڪندو هو ته پاڻ سڳورا سمورو وقت بيهي سندس ڳالهه ٻڌندا هئا. اسان وانگر ”چڱو ڀلا!“ چئي جند ڪونه ڇڏائيندا هئا. ماني عام ماڻهن سان گڏجي پٽ تي ويهي کائيندا هئا. اسان وانگر ڪونه جو مهمان ويٺا هوندا ته ٻار اچي ڪن ۾ چوندو هو ته ”بابا گهر هلي ماني کائو!“ هي ته مون ڪي معمولي مثال ڏنا جيئن توهان اندازو لڳائي سگهو ته اخلاق ڇا ٿيندو آهي. پاڙي وارن جي خبر گيري ڪرڻ، بيمارن جي تيمارداري ڪرڻ، دشمن تي احسان ڪرڻ، يا ٻين کي کارائي پاڻ بکئي پيٽ سمهڻ. اهڙا ڪرتب روزمره جو معمول بڻائي پوءِ ڏسو ته توهان ڪيئن پاڻ کي پاڻ کان الڳ ڪري ٿا وڃو.
ٻين لاءِ جيئبو ته پاڻ کي وسارڻ سکبو. پاڻ وسارڻ يا وقف ڪرڻ آهي پهريون ڏاڪو تصوف جو. خلوص ۽ اخلاص شرط آهي، ڇو ته اهو بنياد آهي ۽ ضروري آهي. اهڙي طرح ماڻهو پاڻ کان آزاد ٿيندو ته وجودي قوت کان علاوه ڪا ٻي ازغيبي قوت يا قوتون مٿس القا ٿينديون يا واسو ڪنديون. جڏهن اهڙيون ازغيبي قوتون کيس ويڙهي وينديون يا لپيٽي ڇڏينديون ته هڪڙو نئون انسان جنم وٺندو ۽ اهڙي ماڻهوءَ کي چوندا آهن”پهتل شخص“. وري به چئون ٿا ته خود مطلبي، لوڀ يا شوق قطعي نه هجي، مڪمل اخلاص اولين شرط آهي. پنهنجو يا پنهنجن جو ڪو به شخصي غرض نه هجي، نه ئي پنهنجي پذيرائي جو شوق هجي. رڳو ٻين جو خير گهرجي ۽ ٻين کي خير پهچائجي. ويدانت، ڀڳوت گيتا، توريت، انجيل ۽ قرآن الحڪيم اهو ئي درس ڏين ٿا ۽ هڪ ئي يا هڪ جهڙي ڳالهه چون ٿا. ويدانت ته ڏاڍي سولي ۽ سليس سمجهاڻي ڏني ته ”ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موهه ۽ اهنڪار تياڳ ڪيو!“ ڪام معنيٰ نفسياني خواهشون، ڪروڌ ڪاوڙ، لوڀ لالچ، موهه، چاهنا ۽ اهنڪار آهي تڪبر جيڪو سڀ کان خطرناڪ آهي ۽ هڙني نيڪين کي کائي وڃي ٿو. قرآن الحڪيم اڳين ڪتابن جي سختيءَ ۾ اعتدال آندو آهي. برهمچريه ۽ سنياس کي نه قبوليو آهي. بشري تقاضائون به پوريون ڪرڻيون آهن پر حد اندر. بشري تقاضائون احسن طريقي سان پوريون ڪرڻ فرض ڪيون ويون. زالن ۽ ٻارن جي پرگهور لهڻ، ماءُ پيءُ جي خدمت ڪرڻ، عزيزن قريبن کي ڪم اچڻ، پاڙيسري، مسافر ۽ مظلوم جي ڪم اچڻ عبادتن ۾ شامل آهي. رڳو پاڻ وساري، شخصي مفاد ڇڏي، عام خلق جي خدمت ۾ لڳي وڃڻ سان روح کي غذا ۽ تقويت ملي ٿي ۽ ان ڏس ۾ انسان جو کنيل هر قدم ذڪر الاهي جي مترادف آهي. عملي ذڪر اهو ئي آهي باقي ڪنڊ ۾ ويهي ”هُو! هُو!“ ڪرڻ ڪا خاص معنيٰ نٿو رکي، البت ياد الاهي به ضروري آهي. ”لاڳاپا لاهي، حسن اخلاق سان خدمت خلق ڪرڻ، الله ڪارڻ، خوف ۽ عجز سان“ اهو آهي تصوف جو نچوڙ. الله جون مهربانيون پوءِ پاڻهئي وسڻ شروع ڪن ٿيون. هڪ نئون لاغرض انسان جو تخليق ٿئي ٿو، اهو آهي صوفي! اهڙو انسان جو پاڻ کي، پنهنجي مفاد کي ۽ پنهنجي انا کي مڪمل طرح ڇڏي، هر انسان جي بلا تفريق نسل ۽ مذهب جي خلوص ۽ خيرخواهي سان خدمت ۾ جنبي وڃي، اهو ئي آهي صوفي يا درويش يا ولي. پنهنجو ڀلو ڇڏي ٻئي جو ڀلو چاهڻ ۽ خلق خدا جي خدمت ۾ لڳي وڃڻ وارو آهي ڀلومانس. ٻي ڪا واٽ ئي ڪانهي. ڪرامتون يا پٽ پاراتو �