اونھي ڳالھ اسرار جي

و سوجهرو پويس ۽ وري عمل دهرائي. ڇيهه ته آهي ئي ڪونه. فقير عبدالرحيم گرهوڙي رحمتھ الله عليھ ٿو فرمائي:
عجب آهي مون ڌڻي، جامع اضدادن،
اڻ جڙنديون ان جوڙيون، جي مشڪل مخلوقن،
عيسيٰ عبدالله جو، پيءُ ري پيدا چون،
امر سان الله جي، سرجيو سو ڄاڻن،
ريءَ سمجهاڻي رب جي، ڪين ڪڏهن سمجهن،
هيءَ ڳنڍ وهين نه ڇڙڻي، جا ڏني پاڻ پرين.
اهو ڳجهه ۽ اسرار هڪ ڳنڍ آهي، جا ڏني پاڻ پرين. شاهه لطيف به انهيءَ ڳنڍ کي هڙ ٿو سڏي ۽ سندس مشهور بيت آهي ته،
”جا هڙ اندر جيءَ ساهڙ ڏني ساهه کي،
سا هڙ کلي نه ساهه جي سا هڙ، ساهڙ ريءَ.“
شاهه لطيف گهڻو اڳ ۾ چئي ويو ته اها ساهه کي ڏنل ڳنڍ، ساهڙ (الله) کانسواءِ کلندي ڪونه. گرهوڙي فقير به ائين چيو ته ”امر ساڻ الله جي“ پرو پوندو. تت اهو ٿيو ته بي انت علم جو انت تڏهن پوندو جڏهن امر ٿئي الله جو. اها ڪا نئين ڳالهه نه آهي. قرآن الحڪيم ڏيڍ هزار سال اڳ ۾ صاف ٻڌائي ڇڏيو ته، ”جيڪي سندس علم جي احاطي ۾ آهي. ان جي گهيري کي ڪو ڇهي به نٿو سگهي، سواءِ سندس مرضيءَ جي.“ (آيت 255 سورتھ البقرتھ) مون لفظ ”مرضي“ استعمال ڪيو آهي. مولانا تاج محمود امروٽي عليھ الرحمتھ ترجمو ڪيو آهي ته ”جي هو (الله) گهري“ ڳالهه مڙيئي ساڳي آهي. علامه علي خان ابڙو سليس ٻوليءَ ۾ لکي ٿو ته ،”انسان هن جي علم مان ڪجهه پروڙي نٿو سگهي مگر ايترو جيترو الله تعاليٰ پاڻ عطا ڪرڻ چاهي ٿو ۽ ڏئي ٿو.“ چاهڻ، گهرڻ ۽ مرضيءَ جو مطلب هڪ ئي نڪري ٿو. اصل قرآني لفظ آهي ”ماشاءَ“ ۽ مون لفظ احاطه ۽ گهيرو استعمال ڪيو آهي جو قرآن ۾ لفظ آهي ”يحيطون“.
قرآني ٻولي ادبي ۽ سائنسي لحاظ کان به تمام سهڻي آهي. منهنجي سوچ ڇاڪاڻ ته سائنسي آهي ان ڪري جيڪو ٿورڙو علم اٿم سو انهيءَ رنگ ۾ اٻڙڪي ٿو پوي. رياضيءَ جي شاخ جاميٽري ۾ گهيري کي سرڪمفرنس يا گولائي دائرو چئبو آهي. علم جو گولائي دائرو O آهي ۽ جيڪا ليڪ ان جي ٻاهرئين حصي سان لڳي ان کي ٽيجينٽ tangent چئبو آهي. ۽ ان لڳاءَ کي ٽيجينشل ٽچ O يا ڇهاءَ چئبو آهي. هاڻي ڏسو ته ڳالهه ڪهڙي سهڻي ٿي بيٺي. علم جي دائري سان ڇهاءَ، سواءِ رب جي منشا جي ناهي ۽ الله تعاليٰ قرآن الحڪيم ۾ بار بار فرمايو آهي ته ”توهان نٿا ڄاڻو، مان ڄاڻان ٿو.“ رسول الله صلي الله عليھ وسلم به بار بار فرمايو ته ”مان نٿو ڄاڻان. الله کي خبر آهي جو عليم ۽ خبير آهي.“ عبدالرحيم گرهوڙي ۽ شاهه لطيف عليھ رحمت به ائين ئي چيو ته،”ريءَ سمجهاڻي رب جي، ڪين ڪڏهن سمجهن“ يا ”سا هڙ کلي نه ساهه جي سا هڙ ساهڙ ريءَ.“ هي تمام اونهي عميق جا معاملا آهن. انهن جي کوج ضروري آهي. جواب مون هيچمدان وٽ ڪونهن، البت ٻين الله وارن بزرگن کي پڙهيو اٿم ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم. حضرت علي هجويري جو ڪشف المحجوب، حضرت سلطان باهو جو محڪ الفقراء ۽ حسين بن منصور حلاج جو ڪتاب الطواسين اردو ترجمو، ڪجهه ڪجهه پڙهيا اٿم ۽ سمجهڻ ۽ سوچڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم.
مون اڳ ئي لکيو آهي ته جسماني حدن ۾ رهي حاصلات ڪرڻ مشڪل آهي. عجب جهڙيون ڳالهيون ڪري سگهجن ٿيون پر سلي اهو سگهي ٿو جنهن تي الله طرفان علم القا ٿئي. ان لاءِ قلب، ذهن، ضمير ۽ جسم جو آئينو صاف ۽ اجرو رکڻو پوندو. جو ”عمل“ سان يا ”امر ربي“ سان حاصل ٿيندو. هڪواري اهو آئينو اجرو ٿي ويو ته اهو ريڊيو رسيور جي حيثيت رکي ٿو. رڳو سئي، ريڊيو رسيور جي پوري جاءِ تي فٽ ٿئي. پوءِ بي بي سي جي بگ بين گهڙيال جا ٺڪاءَ لنڊن ۾ ويٺل ماڻهوءَ کان اڳ اوهان ٻڌي سگهندا. آهي نه عجب جهڙي ڳالهه. اسان روزانه اهي ٺڪاءَ ريڊيو تي لنڊن وارن کان اڳ ۾ ٻڌون ٿا پر نه عجب کائون ٿا نه ڄاڻون ٿا ته اهو ائين آهي. علم به ائين اوچتو نور آهي جو القا ٿئي ٿو. ”علم ۽ عمل“ جو مشترڪه هئڻ ته مان اڳ ئي سمجهائي چڪو آهيان، باقي ”امر ربي“ مان نه سمجهائي سگهان ٿو نه سمجهائي سگهندس. هي ايمان ۽ عقيدي جو سوال آهي. ايمان ۽ عقيدو بنياد آهي جن کانسواءِ صحيح علم جو حصول به مشڪل آهي، ڪنهن يورپي فلسفيءَ کي پڙهيو هئم جو چوي ٿو ته، ”جيڪڏهن ڪنهن قوم يا ملڪ کي مُسخر ڪرڻ چاهيو ٿا ته اول سندن ايمان ۽ عقيدو کسي وٺو.“ چوڻ جو مقصد اهو آهي ته ايمان ۽ عقيدو تمام اهم آهن.
امر ربي آهي روح. اهو قرآن چوي ٿو. انهيءَ حساب سان روحانيت جو تعلق به امر ربي سان آهي. الله امر ڪري ته روحانيت جا راز القا ٿين ٿا. مون اڳ ئي چيو آهي ته اسرار ۽ رموز جو راز ڄاڻڻ لاءِ علم ۽ امر ربي ضروري آهي جن ٻنهي لاءِ حسن اخلاق ضروري آهي. پر امر ربيءَ کي سبقت حاصل آهي، جو چاهي ته بنا محنت مشقت جي محبوب ملائي.
ڪيئي مثال آهن، ڪيترا ڄمندي ڄام آهن. ڪي مادر زاد ولي آهن. حضرت عيسيٰ عليھ السلام ڄمندي ڳالهايو ۽ شاهدي ڏني. فقير گرهوڙي فرمايو ته، عيسيٰ عبدالله جو (الله جو ٻانهو) ريءَ پيءُ پيدا چون. اڻ جوڙيون، ان جوڙيون، جي مشڪل مخلوقن، مشڪل رڳو مخلوقن لاءِ آهي، هو ته اڻ جوڙيون ٿو جوڙي ۽ پيءُ ري پيدا ڪري، اهو اڻ ڏٺي تي ايمان ازحد ضروري آهي نه ته نٽشي وارو ڪامل انسان سپر مين، هڪ مشيني روباٽ وڃي رهندو. علامه اقبال به نٽشي کان متاثر ٿي مرد مؤمن جو تخيل ڏنو ۽ خودي کي بلند ڪرڻ جو تصور پيش ڪيو. مان فلسفي جو شاگرد نه رهيو آهيان پر ڪاليج ۾ اچڻ سان نٽشي ۽ افلاطون جي رپبلڪ جو چوٻول ٻڌوسون. ٻنهي ۾ روحانيت جو فقدان هو انهيءَ ڪري ئي کاٻي ڌر جي دهريت پسند طبقن ۾ اهي دانش جو محور هئا. پر مون کي ڪونه آئڙيا.
نٽشي جي نظر ۾ جو ”مرد ڪامل“ نه هو، اهو بيڪار پرزو هو. افلاطون جي ريپبلڪ ۾ ته اهڙي انسان کي جيئرو رهڻ جو به حق نه هو. جيڪو بدصورت، بدشڪل، ڪمزور، بيمار، لولو لنگڙو هو تنهن کي ختم ڪرڻو هو ۽ کانئس شادي ڪرڻ جو حق به کسڻو هو. انسان کان جيڪڏهن رحم، همدردي، تيمارداري، خدمت ۽ ايثار جا جذبا کسيا وڃن ته انسان ڇا رهندو سواءِ هڪ روباٽ جي. پوءِ انسانيت جي آبياري ڪيئن ٿيندي. علامه عنايت الله خان المشرقي، جو وڏو داناءُ ، عالم، سائنسدان ۽ مذهبي ماڻهو ۽ باعمل انسان دوست هو، تنهن ٻه ٽي بنيادي اصول ڏئي ايڏي مضبوط خاڪسار تحريڪ بڻائي جنهن جو مثال نٿو ملي. خاڪسار معنيٰ ئي خاڪ نشين، نياز نوڙت وارو ۽ سادگي سچائي وارو. دعوت عمل ڏنائين خدمت خلق بلاتفريق، مذهب ۽ ملت جي. انسان ذات جي خدمت هڙان ۽ وڙان. سڀني ڏٺو ته انهيءَ سببان خاڪسارن ۾ ڪيڏو اخلاص ۽ جذبو هو. علامه صاحب خاڪسار تحريڪ کي ختم ڪيو ته به جيڪو خاڪسار جتي به جنهن به مقام تي هو اتي اخلاق ۽ ڪردار جو نمونو ٿي رهيو، مثال طور لال بن يوسف، محمد عرس سمو، علي احمد قريشي، تاج صحرائي، شمس الدين شاهه، مستري فيض محمد، نصير محمد نظاماڻي، محمد حسين لوهر (ترڪ)، مير نور احمد ٽالپر، مير علي احمد خان، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سائين جي ايم سيد ۽ ٻيا اڪيچار.
انسان ذات جي خدمت جي ڳالهه نڪتي ته هڪڙو ٻيو