اونھي ڳالھ اسرار جي

�ندا اچي ان حد تي پهتا جو کين خود ايشور سمجهيو ويو نه ڪه ايشور جو اؤتار. ائين ئي حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي الله جو پٽ ڪري سمجهيو ويو. اسان جي نبي سڳوري صلي الله عليھ وسلم ڳالهه کي صاف سلجهائي فرمايو ته،”مان آهيان الله جي نور مان ۽ باقي خلقت آهي منهنجي نور مان.“ جز ۽ ڪُل جو مسئلو ائين ڪافي حد تائين تمام سهڻي نموني سلجهي ويو. سڀني جزن جو تقدس به قائم رهيو ۽ مڪمل ڪُل به پنهنجي منفرد، يڪتا ۽ الڳ حيثيت سان قائم دائم (حي و قيوم) رهيو. پر ڳنڍ اڃا به منجهي ٿي. ان ڪري ان مسئلي ۾ ڳوڙهو نه وڃجي. ڳوڙهو وڃبو ته راهه تان ٿڙي وڃبو.
عشق معنيٰ جنون. هر شيءِ ۾ محبوب نظر ايندو. انهيءَ حد تائين به ٺيڪ آهي ته هر شيءِ کي محبوب جو پرتوؤ سمجهي ان جي خدمت چاڪري ڪجي. وڌيڪ ۽ وڌيڪ سوچڻ سان، جذب ۽ جنون جي ڪيفيت ۾ الائي ڪٿان جو ڪٿان وڃي ٿو نڪرجي. حسين بن منصور حلاج وانگر چئي ويهندو ته مشڪ ۽ عنبر ۾ ڪهڙو فرق؟ ٻين لفظن ۾ گل ۽ خوشبوءَ ۾ ڪهڙو فرق؟ چوي ٿو ته ”حق، حق سان گڏ حق آهي. پوءِ مان حق آهيان!“ وري حيران ٿئي ٿو ته ”مان جيڪڏهن جزو آهيان ته پوءِ ”ڪل“ جو بار ڪيئن کنيون بيٺو آهيان؟“ هي سڀ ويچارن جا وڪڙ آهن. ڀائي ٺيڪ آهي! جي تون حق آهين ته پوءِ الله وارا سڀ بار کڻ، ربوبيت جا، عدل جا، شفا جا، هدايت جا وغيره وغيره. الفاظن ۾ ڇو الجهجي. مان محض ٽن لفظن ۾ تصوف ۽ صوفيءَ جو خاڪو پيش ڪرڻ جي جسارت ڪيان ٿو: 1 .خير خواهي، 2. خدمت ۽ 3. خُلق. بس اهو آهي صوفيءَ جو يا تصوف جو مڪمل خاڪو. خلوص نيت، خيرخواهي ۾ اچي وڃي ٿي، جي نه ته اها چوٿين ”خ“ به ملائي ڇڏيوس. رب معاف ڪندو غلطيءَ کان ۽ غلط فهميءَ کان ته مڪمل خاڪو آهي.
1.خلوص، 2 . خير خواهي، 3.خدمت ۽ 4 . خُلق. اهي چارئي ”خ“ اسلام جو مول متو آهن:
1. اعمال نيتن سان آهن (خلوص):
2. ٻين لاءِ اهو ئي چاهيو جو پاڻ لاءِ چاهيو ٿا.(خيرخواهي)
3. توهان جي زبان ۽ عمل سان ٻين جي ڀلائي ٿئي، جيڪو بندن سان پيار ٿو ڪري سو الله سان پيار ٿو ڪري. (خدمت)
4. ڏينهن قيامت جي، نبي سڳورن صلي الله عليھ وسلم کي اهو ئي قريب ترين هوندو جنهن ۾ خُلق، تواضح ۽ نوڙت وڌ ۾ وڌ هوندي. (خلق)
ڏسو ڪيڏيون واضح عملي هدايتون آهن، پوءِ به اسين هر ڳالهه ۾ ان جي ابتڙ هلون ٿا:
(1) چوندا، ”مان به ڪري نه ڏيکاريانس ته منهنجو نالو مٽائي رکجو“ (بدنيت)
(2) ٻين کي نيچو نوائڻ: ”پاڻ کي سمجهي ڇا ٿو. ٽڪ مان ور ڪڍي ڇڏيندوسانس“ (مندو گهرڻ)
(3) گلا غيبت: هتي هرڪو پاڻ کي پيار ٿو ڪري ۽ پاڻ کي چڱو ٿو چوي. پاڻ کي چڱو ثابت ڪرڻ جو سؤلي ۾ سؤلو طريقو آهي ته ٻئي کي گهٽ ڪري ڏيکارجي. اهڙي طرح ماڻهوءَ جو هر قول ۽ فعل مصنوعي يا جڙتو ٿيو پوي ۽ هو خود پنهنجي اصليت کان دور ٿي هڪڙو مصنوعي وجود ٿيو پوي ۽ سندس سڄي حياتي ساڙ ۽ پڄرڻ جي ڌنوڻ ۾ دکندي ٿي رهي. سندس سڄي ڪوشش اها ٿي رهي ته پنهنجيون گهٽتائيون چڱائيءَ جي لباس ۾ پيش ڪري ۽ ٻين جون چڱايون به گهٽتائي جي لبادي ۾ لڪائي مروڙي سروڙي پيش ڪري. اهڙي ماڻهوءَ جي سڄي ڄمار الجهن ۾ گذري ٿي ۽ هو تضادن جو شڪار ٿي پنهنجي اصليت وڃائي ٿو ويهي. اهڙن ماڻهن تي پيار به اچي ٿو، رحم به. اهڙو ماڻهو ٻين سان ڀلائي ته نه ٿو ڪري، الٽو پاڻ تي ظلم ٿو ڪري.
(4)خُلق تواضح نياز نوڙت نه هئڻ معنيٰ ته پاڻ کي ڪا چيز سمجهڻ: ٻئي لاءِ چوندا، ”مان ڇو سلام ڪيانس، ٽڪي جو ماڻهو، سڃاڻانس ٿو ڌڪا کائيندو وتندو هو.“ هيءَ نشاني آهي تڪبر جي، پوءِ ڀلي اهو رتيءَ برابر هجي. تڪبر سڀني چڱاين کي حتيٰ ڪي عبادتن کي به کائي ٿو وڃي. قرآن الحڪيم نهايت سهڻن ادبي لفظن ۾ فرمائي ٿو ته ”زمين تي آڪڙجي نه هلو، نه زمين کي ڌوڏي سگهندؤ، نه آسمان سان مٿو گسائي سگهندؤ.“ اهڙو ماڻهو نفرت جو کاڄ ٿي وڃي ٿو. نفرت جو جذبو ايڏو گندو آهي، ايڏو گندو آهي، ايڏو گندو آهي جو چئي نٿو سگهجي. ڪو به ماڻهو جيڪڏهن پنهنجي ڪڌي عمل سان مون ۾ نفرت جو ذرو به پيدا ڪري وجهي ته چئبو ته هو ڪامياب ٿيو.
انهن سڀني براين جو ٽوڙ آهي، پيار. پيار، آب حيات آهي جنهن پيتو تنهن کي رڳو سڳنڌ ۽ سونهن نظر ايندي. برائيون سڪل پتن جيان ڇڻي وڃي ڪرنديون ۽ چڱاين جا گؤنچ (غنچه) ۽ گل ٽڙي پوندا. انهيءَ ڪري ئي، صوفي فقير مجازي عشق کي اهميت ڏيندا هئا جنهن ۾ پاڻ وساري يڪسوئي سان محبوب جي تات تنوار ۾ لڳي ويندا هئا. اها تانگهه، تات، تنوار تمام چڱو جذبو آهي ۽ اهڙن جذبن سان سرشار ماڻهو نيٺ وڃي منزل ماڻيندو، پر مون گنهگار کي اها سمڪ اصل نه پئجي سگهي آهي ته محبوب سان جيڪو ۽ جهڙو پيار ڪري سگهجي ٿو اهو ۽ اهڙو الله سان ڪيئن ڪري سگهبو؟ اهو ڄڻ ممڪن ئي ڪونهي، پر ڇو ممڪن ڪونهي. جيڪڏهن ڪرڪيٽ سان، راڳ سان، سياست سان، ويندي چوريءَ سان ۽ وهسڪيءَ سان عمر ڀر لنؤ لڳائي ٿي سگهجي ته الله سان ڇو ڪين؟ خليفي گل هالائي الائي قاسم فرمايو ته :
رب جي رهه رمز ۾، ري رب غافل ڪيم گهار،
جا چڱي ڪر ڪرت سا، ٻيو سڀ ڦٽو ڪر ڪار ڪم،
ڪار ڪم دنيا سندو آهي ذلالت ۽ زيان،
سچ چوڻ، سچ جي سوا، ٻيو سڀ ڦٽو ڪر ڪارڪم.
خليفو صاحب دنيا تياڳڻ (سنياس) جي ڳالهه نٿو ڪري. فرمائي ٿو، ”جا چڱي، ڪر ڪرت سا.“ يعني چڱي ڪرت سان لڳو پيو هج ۽ سچ سان سچو رهه. ائين گهڻن صوفين، درويشن ۽بزرگن ڪري ڏيکاريو. ويندي ٽئگور ۽ ٽالسٽاءِ جهڙا نواب ۽ جاگيردار به ائين ڪري ويا ۽ لازوال نقش ۽ نشان ڇڏي ويا.
تانگهه، تات، طلب ۽ تنوار ته هر انسان ۾ موجود آهي. هو ڪيتري قدر ان کي وڌائي يا وڃائي ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي. ان ۾ ماحول، تربيت ۽ خواهشون رڪاوٽ بڻجن ٿيون. انهن تي قابو پائي، ذهن ۽ ضمير جي سچ ۽ سچائي مطابق عمل ڪري ته هوند ٻيڙا ئي پار ٿي وڃن. هاڻي ڪي قدر ڳالهه صاف ٿي ته عمل صاف سٿرو هجي ۽ تانگهه تات طلب ۽ تنوار به مسلسل هجي ته ”عطا“ جو وسڪارو ٿئي ٿو ۽ اهڙو ماڻهو اڏجي وڃي ٿو. محنت ۽ مشقت سان ئي احسان ۽ عطا جو مينهن وسي ٿو. لطيف سائين فرمائي ٿو:
1- اول ”عشق“
عشق ساڻ اٺاءَ، پير پريان جي پار ڏي،
سڄو بيت آهي:
پاڻ مَ کڻج پاڻ سين، وسيلا وڃاءِ،
عشق ساڻ اٺاءِ، پير پريان جي پار ڏي.(سر سهڻي)
عشق شرط اول آهي، پير کڻڻ (عمل ڪرڻ) سو به ضروري آهي، سو به ”پاڻ“ وڃائي يعني خواهشون ڇڏي.
2- جهوري يا لوري: اڻتڻ لڳي پئي هجي:
جيئن جهوريءَ کان جهليانس، جهڄيو تئن جهوريءَ پوي (رپ)
سڄو بيت آهي: پل پل ٿي پليانس، پلڪ نه رهي پرينءَ ري،
جئن جهوريءَ کان جهليانس، جهڄيو تئن جهوريءَ پوي (رپ)
3- سڀ ڪجهه قربان ڪرڻ:
اوڏا ٿيا آڳ کي، سڙيا مٿي سچ(يمن ڪلياڻ)
4-انهيءَ ماجرا کان پوءِ: طالب ۽ مطلوب جو مامرو،
پڇن جي ميهار کي، پڇي سي ميهار.(سهڻي)
يا پڇن سي پسن، جڏهن تڏهن پرين کي،
ڏورينديون ڏسن، اڱڻ عجيبن جا. (حسيني)
ظاهر ٿيو ته ”پڇڻ“ ۽ ”ڏورڻ“ ضروري آهي، انهيءَ کانسواءِ ”پسڻ“ عبث آهي. لُڇڻ ۽ لَڇڻ به ضروري آهي. لڇڻ معنيٰ خُلق، �