اونھي ڳالھ اسرار جي

�لوص ۽ عمل صالح. لڇڻ کي لکڻ به سڏيو ويو آهي جو انساني ڪردار جو جوهر يا تت ۽ ست آهي. فرمايو ويو ته،”جو لکڻ منجهه ماڻهئين سو مکڻ منجهه کير.“ جئن کير جو تت ست مکڻ آهي تئن ماڻهوءَ جو تت لکڻ آهي. مان ڀانيان ٿو ته هاڻ ڳالهه پڌري پٽ پئجي وئي ته لڇڻ، پڇڻ ۽ ڏورڻ سان ماڻهو پنهنجي اعليٰ مقام تي پهچي ٿو جنهن کي وليءَ الله، صوفي بزرگ وغيره سڏين ٿا. انهيءَ لاءِ اعليٰ اخلاق، ڪردار، جهوري ۽ جهڄڻ، تانگهه طلب، تنوار ۽ محنت مشقت ضروري آهي. باقي ائين ڪونهي ته وڏي پير صاحب جي اکيون پورڻ سان سندس مربي پٽ جو کڻي آفيمي، چرسي ۽ ڀنگئي هجي سو هڪ کن ۾ ولي الله ۽ ڪاني ڪرامت جو صاحب ٿيو پوي.
محبوب ملي ٿو پر لوچڻ ۽ ڏورڻ سان. پوءِ اهڙو مقام به اچي ٿو جو،
”پڇن جي ميهار کي، پڇي سي ميهار “
يا
”پڇن سي پسن، جڏهن تڏهن پرين کي،
ڏورينديون ڏسن اڱڻ عجيبن جا.“
پر رستو اڻانگو آهي، سڻائو ناهي. جيئن خليفي صاحب فرمايو ته، ”سچ چوڻ، سچ جي سوا ٻيو سڀ ڦٽو ڪر ڪار ڪم.“ اهو آهي ٽانڊن تي هلڻ. شيخ اياز به چيو ته ”ٻاٻري ڪنڊن تي هلڻو ٿو پوي“، يا ڄڻ ”ڪاريءَ تي پير پيو“. سچ مٿي سڙڻ ته ازلي سچ آهي. ڏسو سڀني ائين چيو آهي. لطيف سائين، گرهوڙي فقير، خليفي صاحب، سچل سائين توڙي ٻين. منصور حلاج به ڳالهه اهائي حق ۽ سچ جي ڪئي پر لفظن جو انتخاب ڪي قدر جارحانه هئس. نه ته گرو نانڪ عليھ الرحمة به اهو ئي چيو ته :
آد سچ، جڳاد سچ، سڀئي سچ،
نانڪ هئه ڀي سچ، هوسين ڀي سچ.
سڀ ئي سچ معنيٰ پاڻ به سچ، ٻي خلقت به سچ، اول کان آخر سچ. ڪهڙو نه سادن لفظن ۾ جز ۽ ڪل جي بکيڙي کي سلجهائي ويو.
هاڻ ڳالهه پڌري پٽ پئجي وئي. وڌيڪ لوڙڻ جي ضرورت ناهي. اجايو اونهو ڇو وڃجي؟ پر اٻڙڪا اچن ٿا. اونهي ڳالهه اسرار جي آهي ته ڇا منزل رڳو محنت ۽ مشقت سان ملي ٿي؟ ۽ ”عطا“ نالي ڪا شيءِ ناهي! انهيءَ ڳنڍ ڇوڙڻ جو نه مون وٽ علم آهي نه اختيار. مشقت ته آهي ئي آهي. انهيءَ تي مان مٿي مفصل بحٿ ڪري آيو آهيان ۽ لطيف سائين جي چواڻي، ”عشق ساڻ اٺاءِ پير پريان جي پار ڏي.“ يا ” جي لوچن سي لهن.“ منهنجي ناقص خيال ۾ عطا کان انڪار ڪفر ٿيندو. تنهن ڪري مان هن نتيجي تي پهتو آهيان ته محنت ۽ مشقت به عطا آهي. پر پوءِ به عطا ۽ مشقت ۾ ڪو رتيءَ برابر فرق رهجي ٿو وڃي. مشقت توڙي عطا ٻئي امر ربي آهن. الله جي امر ۽ رضا کانسواءِ ڪو به محنت ۽ مشقت جي ڏچي ۾ ڪونه پوندو، جڏهن الله جو امر ۽ رضا ٿيندي تڏهن ئي محنت ۽ مشقت يا ڏورڻ ۽ لوچڻ جو عمل شروع ٿيندو. اهو فيصلو به الله تبارڪ وتعاليٰ واضح الفاظن ۾ فرمائي ڇڏيو آهي ته، ”يهدي من يشاء و يضل من يشاء“ معنيٰ جنهن کي مان چاهيان هدايت ڏيان ۽ جنهن کي وڻيم گمراهه ڪيان.“ هيءَ اها ڳنڍ آهي جنهن لاءِ گرهوڙي صاحب فرمايو ته ”کولڻ وارو به اهو الله پاڻ آهي.“ لطيف سائين به فرمايو ته :”سا هڙ کلي نه ساهه جي، سا هڙ ’ساهڙ‘ ري.“ هتي جبر ۽ قدر جو مسئلو اچي وڃي ٿو جنهن تي بحث ڪرڻ منع آهي. انسان جو ڪم آهي ’پڇڻ‘ لوچڻ ۽ لهڻ، جنهن لاءِ مٿي مان گهڻو ڪجهه لکي چڪو آهيان.
امر ۽ رضا کانسواءِ پن به نٿو چُري، دل جو چرخو به رضا جو محتاج آهي. لطيف سائين چئي ڇڏيو ته
”واڳ پرين تنهنجي وس، آءٌ ڪا پاڻ وهيڻي،
هـلائـيـن تـه هـلي هـلان، بيـهـاريـن تـه بـس!“

انهيءَ اٽل نتيجي تي پهچي پوءِ به فهمائش ڪري ٿو ته:
سڀ ننگيون ٿي نڪرو، لالچ ڇڏي لوڀ،
سپريان سين سوڀ، ننڊون ڪري نه ٿئي. ( معذوري)
يا
ستئين سنجهيئي، منهن ويڙهي مئن جيئن،
اوجـــاڳــو اکــيــن کـــي، ڄــاتـوءِ نـه ڏيـئي،
هٿان تو پيئي، ڪچو ڪيچين کي ڪرين!
(ڪوهياري)
ڏسو، هڪ پاسي ’هلائين ته هلي هلان بيهارين ته بس!‘ ٻئي پاسي فهمائش ته ’اوجاڳو اکين کي ڄاتوءِ نه ڏيئي!‘ يا ’سڀ ننگيون ٿي نڪرو لالچ ڇڏي لوڀ!‘ هي ظاهري تضاد، تضاد ناهن. ڳالهه هڪ آهي. امر ربي آهي. رضا رب جي آهي، پر: ’آهي ايءُ گناهه، جا ڪا ڪري پڌري‘ (يمن ڪلياڻ)
هاڻي ٻڌايو ته بندو ڪيڏانهن وڃي؟ ’ماٺ ڪيان تان مشرڪ ٿيان، ڪڇان تان ڪافر!‘ سچل سائين به ائين جند ڇڏائي ويو. پوءِ اسان ٻارن جي ڪهڙي مجال. مٺ ڀيڙيائي ڀلي (شاهه ڪريم).
سو هن باب جو اختتام انهيءَ اڻٽر اصول تي ٿا ڪريون ته ’عطا‘ کانسواءِ ڪجهه ناهي؛ ائين جيئن چئجي ته عطا ۽ مشقت جدا شيون ناهن. مشقت به عطا آهي. محنت به عطا آهي. ’سُور پِريان جا‘ به عطا آهي، ڏک ڏاکڙا به عطا آهي ۽ سڀ جهولي پائي جهلڻا آهن، تحفا سمجهي.
’مونکي مون پرين مڪا سور سکائون ڪري.
ڪانهي ڪڙائي، چکين جي چيت ڪري.
هاڻي مان پنهنجا ڪي ذاتي مشاهدا بيان ڪندس جن ۾ نه ڪوئي وڌاءُ آهي نه خوش فهمي. اهي واقعا مونکي مجبور ڪن ٿا ته مان مڃان ته بنا محنت جي به عطا جي پالوٽ ٿئي ٿي. هي رضا ۽ عطا اصل ۾ امر ربي آهي. لطيف سائين فرمايو ته ”هيءَ ڪميڻي ڪير جا امر کي آڏو اچي!“
مان 1956ع کان 1958ع تائين ٽي سال شڪارپور ۾ سب جج ۽ ايڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ هئس. نيڪ نمازي ڪونه هئس، نه عقيدن جو ڪچو يا ويساهه وسوڙل هئس. جيڪي سو ڪامريڊي لڏي سان واسطو هئم جن کي دهريو سمجهيو ويندو هو. نورالدين سرڪي، حبيب الله ڀٽو، احسان بدوي، بشير مورياڻي ۽ ٻين سان سنگت هئي. شڪارپور جي سخت گرمي، ڪچڙي منجهند، سخت گرميءَ ۾ ٻاهرئين ڪمري ۾ ويٺو هئس ته هڪ ڇوڪراٽ، مٿو اگهاڙو، قميص جا بٽڻ کليل، پير ڌڌڙ ۾ ڀريل اچي در تي بيٺو. ٻاهر نڪري کيس هٿ ڏئي مليس ۽ ٻه ڪرسيون ڪڍي ٻاهر ٿلهي تي هوا ۾ ٿي ويٺاسون. مون سواليه نظرن سان ڏانهنس ڏٺو ته چيائين ته ”منهنجو نالو مظهر شاهه آهي، ائين توڏي هليو آيس!“ شاهه صاحب کي مڇن جي ساوڪ به ڪانه هئي. چيائين ”تو ۾ ڪو ڪم ڪونه اٿم!“ تڏهن به مون شڪ ڀرين نظرن سان کيس ڏٺو ۽ ڪجهه بيزاريءَ سان به ڇو ته اندر ڊاڪٽرياڻي آيل هئي ۽ منهنجي گهر واريءَ کي ويم جا سور هئا.
سو، شاهه صاحب ڏانهن ڌيان ڪونه ڏنم. البت شربت جو گلاس گهرائي شاهه صاحب کي پياريم. شربت پيئندي گلاس رکي شاهه صاحب اشهد آڱر کي وڪڙ ڏئي کڻي سڌو ڪيو. مون پڇيو شاهه صاحب ”اهو ڇا ڪيؤ؟“ ته اشاري سان چپ رهڻ لاءِ چيائين ته ڪجهه خفي ٿي چيومانس ته ”ٻڌاءِ اهو ڇا ڪيئي؟“ چيائين ته ”ٻار ابتو هو، سو سڌو ڪيومانس!“ اتي در جو کڙڪو ٿيو ته مان جلدي اٿي در وٽ ويس ته ڊاڪٽرياڻي منهن ڪڍي چيو ”جج صاحب مبارڪ هجئي پٽ ڄائو پر ڏاڍو ڏکيو ويم هو. ٻار اونڌو هو ۽ مان توهان کي سکر وڃڻ جو مشورو ڏيڻ واري هئس ته الائي ڪيئن اوچتو ٻار ڦري سڌو ٿي ويو ۽ گهڙيءَ ۾ ويم ٿي ويو!“ ٻاهر نڪتس ته شاهه صاحب گم هو يعني اٿي هليو ويو بنان موڪلائڻ جي. ڄڻ ته آيو ئي هو ڪنهنجي حڪم سان، اسان جي مشڪل آسان ڪرڻ.
شڪارپور ۾ آفتاب شعبان ميراڻي سان دعا سلام هئم. هو هڪ مهذب، نرم مزاج ۽ نرم گفتار وارو