اونھي ڳالھ اسرار جي

ائيءَ جي سڃاڻپ جي. پاڙي وارن سان چڱو هلي، ڏيتي ليتيءَ ۾ کرو هجي ۽ سفر ۾ سٺو ساٿي هجي. نه ته اهو ڪيئن چڱو ماڻهو چئبو؟ صوفي، بزرگ ۽ ولي به ان ڪسوٽي تي پورا اچڻ گهرجن، نه ته ناپاس آهن. باقي ماضي ۽ مستقبل کي ڄاڻڻ بابت رسول بخش پليجي جي ڳالهه وزندار آهي ته ”انساني ذهن بيحساب قوتن جو مرڪب ٿي سگهي ٿو.“ مون جو هيڏو سارو بحث ڇيڙيو سو اهو ثابت ڪرڻ لاءِ ته غيب، حيرت، غيبي قوت (الله تبارڪ و تعاليٰ ۽ فرشتا) وحي، جزا ۽ سزا (قيامت) ۽ حيات بعد ممات حقيقتون آهن ۽ انهن جو منڪر ڪڏهن به ڪاميابي ۽ سچي خوشي ماڻي نه سگهندو. اها آهي سچي ۽ صحيح راهه يعني صراط المستقيم. اڄڪلهه جا نوجوان (اسين، به ان ۾ شامل هئاسون) ڪميونزم کان ڏاڍو متاثر هئا. پاڻ اکين سان ڏٺائون ته ڪميونزم ڪهڙا ويل وهايا. روس ۾ لکين ماڻهو ماريا ويا. ڪمبوڊيا ۾ اڄ تائين ماڻهن جو ڪوس جاري آهي. ٻين ڪيترن ملڪن ۾ لکين ماڻهو ماريا ويا ۽ اڃا تائين ماريا وڃن ٿا. ڪميونزم سان وقتي آزادي ۽ خوشحالي به آئي پر جٽاءُ نه ڪيائين. ماڻهو هيسيل ۽ بددل رهيا نيٺ پنهنجي حڪومت جو پاڻ تختو اونڌو ڪيائون ۽ انهيءَ کي پنهنجي نجات سمجهن ٿا. ماڻهوءَ جي جان ۽ عزت جو تقدس نه آهي ته پوءِ باقي بچيو ڇا؟
سموري ويهين صديءَ تي ڪميونزم ڇانيو رهيو ۽ ويهين صدي منهنجي نظر ۾ تشدد جي صدي رهي آهي. مليٽنسي، جارحيت ۽ تشدد ويهين صدي جي پيداوار آهي. گهٽي گهٽيءَ ۾ جارحيت، ويڙهه، بندوق بازي، بم، چاقو زني سڀ انهيءَ جارحيت جا ناجائز ٻار آهن. مذهبي ڪٽرپڻو ۽ ملا به جارحيت جا حامي، حمايتي ۽ آله ڪار بڻجي ويا آهن. جارحيت وِرچو (virture) يعني خوبيءَ جو مقام حاصل ڪري ورتو آهي. جنگيون اڳ به لڳنديون هيون. لشڪر اڳ به هلان ڪندا هئا. پر اڄ ته گهر گهر، گهٽيءَ گهٽيءَ، ٻار ٻڍا ۽ عورتون تشدد کي نيڪ عمل سمجهي تحسين ۽ فخر سان گوليون، بم، بارود ۽ باهيون لڳائين ٿا. اڳي پُر امن شهري نه ائين ڪندا هئا نه ان جي حمايت ڪندا هئا. سنڌي ماڻهو ته ڪوس ۽ ڪِيس ڏسي گهوڙا گهوڙا ڪندا هئا ۽ يا حسين! چوندا هئا. مشهور آهي ته ماڻهو جڏهن لشڪر ۽ جنگي گهوڙا ڏسندا هئا ته هر ڦٽو ڪري، دعا گهرندا هئا ته ”يا الله ڪو رحمدل بادشاهه آڻجانءِ!“ ايڏي هئي اسان جي صلح پسندي ۽ امن پسندي. يورپ ٻن عالمي جنگين کانپوءِ عالمي امن جو نظريو پيش ڪيو.
مسلمانن به جمال الدين افغاني، مولانا عبيدالله سنڌي، علامه اقبال وغيره، سڀني شمشير ۽ تيرو تفنگ جي ڳالهه ڪئي. عرب ملڪن ۾ وري اخوان المسلمين جي تحريڪ پيدا ٿي جنهن جو باني حسين بنا هو. هندوستان ۽ پاڪستان ۾ وري اهو ڪردار جماعت اسلامي ادا ڪيو، مطلب ته جتان ڪٿان جارحيت جا پڙاڏا اٿيا ۽ مزاحمت، ترقي پسند ادب جو ضروري انگ بڻجي وئي. سڄي دنيا ۾ هڪڙو يگانو شخص هو، مهاتما گانڌي، جنهن نه رڳو اهنسا يعني عدم تشدد جي تلقين ڪئي پر عملي طرح ان کي امن پسند سياسي انقلاب جو هٿيار ڪري به ڪم آندائين. احرام وانگر گوڏ ٻڌي، انگوڇو پٺن تي رکي پيرين اگهاڙو ڳوٺن ۽ کيتن ۾ ڪاهي پيو ۽ امن شانتي ۽ ڌيرج جي تبليغ ڪيائين. بک هڙتال ۽ هٽ تاڙ جا هٿيار ايجاد ڪيائين جنهن ۾ پاڻ کي نقصان هو ۽ خلق خدا لاءِ ڪو آزار ڪونه هو. سڄي دنيا حيران هئي ته هي ڪهڙو سياسي حربو پيو استعمال ٿئي. سياستدان، سياسي مفڪر ۽ دانشور حيران هئا ته هي ڪهڙو نئون انقلاب پيو اچي ۽ انهيءَ سان ڪيئن فيل مست انگريز کان حڪومت کسبي. چرچل ٽوڪ طور چيو ته، هڪ ننگو فقير ٿو انگريز بهادر کي چوي ته هندوستان خالي ڪيو. برنارڊشا چئي ڏنو ته ايڏي چڱائي خطرناڪ به ٿي سگهي ٿي. ٿيو به ائين. سندس ملڪ جي ئي هڪ هم مذهب، گوڊسي، گانڌي کي گولي هڻي قتل ڪري ڇڏيو سو به تڏهن جڏهن گانڌي انگريز سرڪار کي تڙي، هندوستان کي آزادي وٺرائي ڏني. انهيءَ شخص کانسواءِ ڪٿان به، ڪنهن به، امن ۽ شانتي ۽ اهنسا جي ڳالهه نه ڪئي. تاريخ شاهد آهي.
انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته امن جون سوڀون ڪنهن به صورت ۾ لڙائيءَ جي سوڀ کان گهٽ نه آهن. اسلام جي اکري معنيٰ ئي آهي امن ۽ سلامتي. اها ٻي ڳالهه آهي جو اسان جي نوجوان ٽهيءَ کي لفظ اسلام تي ئي چڙ آهي. اهو برابر آهي ته جيئن گانڌيجي جا پوئلڳ اهنسا ڇڏي هنسڪ ڪارروايون ڪرڻ لڳا تيئن اسلام جا پوئلڳ به نفرت جي اُماڙي کڻي جهاد جهاد ڪرڻ لڳا. انهيءَ ڪري ئي تصوف ۽ صوفي پيدا ٿيا ۽ مون انهيءَ موضوع تي هيڏا ڪاڳر ڪارا ڪري ڇڏيا ۽ قلم بس ئي نٿو ڪري. تصوف جو بنياد آهي ته ڪو ڀيد ڀاؤ آهي ئي ڪونه سڀ انسان هڪجهڙا ۽ پاڻ ۾ ڀائر آهن. مون حضور سائين صلي الله عليھ وسلم جي هڪ حديث مٿي لکي آهي، جنهن ۾ فرمائين ٿا ته ،”مان آهيان الله جي نور مان ۽ باقي سڀ خلقت آهي منهنجي نور مان!“ علما سڳورا معاف فرمائين باقي ظاهر پيو آهي ته هر انسان، حيوانات نباتات ۽ جمادات ۾ نبي سڳورن جو نور آهي. پوءِ اهو قابل احترام ٿيو يا نه؟ الله، رب العالمين آهي ۽ نبي سڳورو رحمت للعالمين. فرمايو رحمت للعالمين ته؟ ”مسلمان اهو آهي جنهن جي هٿ ۽ زبان کان ٻيا سلامت هجن!“ ڏسو ڪيڏي نه وڏي ڳالهه آهي ته هٿ ته ٺهيو. زبان سان به نه ڪنهن کي ڏکوئجي نه نقصان رسائجي. اهڙوئي ماڻهو آهي سچو صوفي. اهڙن ئي صاف صوفي بزرگن جهڙوڪ حضرت علي هجويري، خواجه اجميري، خواجه سليم چشتي ۽ ٻين اڪيچار بزرگن جي رويه اخلاق ۽ عمل صالح جي نتيجي ۾ برصغير هندوستان ۾ اسلام ڦهليو جنهن کي ٻنجو اچي ڏنو محمود غزنوي، محمد غوري، علاؤالدين خلجي وغيره جي تلوارن، ۽ اورنگزيب جي ڪٽرپڻي.
اجر توڙي بهشت يا سرڳ تي به ڪو مسلمانن جي ٺيڪيداري يا هڪ هٽي ڪانهي. ذات باري تعاليٰ ته رحمان ۽ رحيم آهي ۽ سندس رحم ۽ اجر جي پالوٽ ته انسانن تي بلا تفريق پيئي ٿئي. سورة زلزال، آيت 8 ۽ 9 ۾ صاف فرمايو ويو ته ”جنهن به ذره برابر نيڪي ڪئي سو ان کي ڏسندو(يعني اجر لهندو) ۽ جنهن به ذره برابر بڇڙائي ڪئي سو ان کي ڏسندو“ يعني نتيجو ڀوڳيندو. سڀني مفسرن اهو ئي چيو آهي ته سڀني انسانن ۽ قومن سان سندن اعمال مطابق ورتاءُ ٿيندو يعني اجر ۽ ثواب يا سزا ڏني ويندي. قرآن الحڪيم جو سڄو زور اعمال صالح (ويدانتي ٻوليءَ ۾ ڪرم) تي آهي. سورة المائدة، 70 ۾ ته عجب ۽ صاف صاف انڪشاف ٿيل آهي ته ،”بيشڪ جن ايمان آندو (يعني مسلمان) ۽ پڻ يهودي نصارا يعني عيسائي ۽ صابئي (يعني انهن کانسواءِ ٻيا). انهن مان جن به ايمان آندو الله تي، ڏينهن قيامت تي ۽ ڪيا ڪم چڱا ته انهن لاءِ اجر آهي ۽ انهن لاءِ ڪو خوف خطرو ڪونهي، نه ئي اهي ملال (رنج) ڏسندا.“ ڏسو الله تعاليٰ قرآن الحڪيم ۾ مسلمان توڙي يهودي، عيسائي ۽ صابيءَ کي الڳ الڳ سندن ئي حيثيت ۾ اجر جي بشارت ڏني. البت ٽي اهم شرط آهن: (1) الله تي ايمان، (2) قيامت جي ڏينهن تي ايمان ۽ (3) عمل صالح. انهن ٽنهي موضوعن تي مولانا ابوالڪلام آزاد تفصيلي روشني وڌي آهي ته انهن ٽن لازمي شرطن کانسواءِ ڪو به ماڻهو يا قوم ترقي نٿي ڪري سگ�