اونھي ڳالھ اسرار جي

هٿن جون تريون ۽ آڱريون سخت هيون ۽ لڦن جا به نشان هئا. چيائين ته ”ڏس! مون به مزدور ٿي سڄي عمر محنت ۽ مزوري ڪئي آهي پر ترقيءَ لاءِ جاکوڙيندو رهيس. امتحان ڏنم، تربيتون ورتم ۽ مختلف شعبن ۾ ڊپلوما حاصل ڪيم ۽ ائين ڏاڪو ڏاڪو چڙهي هن درجي تي پهتو آهيان. باقي جيڪي مزور پنهنجي فطرت ۾ ئي اهڙا آهن جو نه چاهه ٿا وٺن، نه سکڻ جي ڪوشش ٿا ڪن ۽ نه اڳتي وڌڻ جو شوق اٿن ته اهڙن کي مان ڇا ٿو ڪري سگهان. محنت ۽ جاکوڙ ڪري ۽ ڪتاب پڙهي مون ڪهڙو ڏوهه ڪيو؟“ ڳالهه ته وزندار آهي پر اها انساني ”فطرت“ ۽ ”ترقي جي چاهنا“ وغيره آهي ڇا ۽ اچي ڪٿان ٿي. ماڻهو ماڻهوءَ جهڙو آهي. اهو به سچ ته، ماڻهو ماڻهوءَ جهڙو ناهي. ڀٽائي گهوٽ ته اٿارٽي آهي. اهو به فرمائي ٿو ته:
”ماڻهو مڙيئي نه سهڻا، پکي مڙيئي نه هنج،
ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه اچي بوءِ بهار جي.“
سُرآسا ۾ ته جهڙوڪر موچڙو هڻي ٿو ڪڍي ته،”منهن ۾ موسيٰ جهڙو، اندر ۾ ابليس.“ اها آخر آهي ڪهڙي ماجرا، ڪي ڄمندي ڄام، ڪي اٿنديئي ابليس. هي قدرت جو ڪارخانو ڪير سمجهي؟ سمجهو ڪي سمجهن. ڊاڪٽر تنوير عباسي به سچو جو چوي ٿو ته ”هرڪو ماڻهو موتيءَ داڻو“ ته جنهاڻ سومرو جو لاڙي شاعر ابراهيم منشي به سچو ته ”ڪو ڪو ماڻهو موتيءَ داڻو“.
حق ته اهو آهي، ته ”سچ به ساقط ناهي“. علم بي انت آهي ۽ علم جو دروازو بند ٿيڻو ناهي. انسان جو ازلي ورثو آهي تلاش. انهيءَ ڪري ڀٽائي گهوٽ چيو ته، ”شال مَ ملان هوت“، امير خسرو به فرمايو ته ،”اس وقت مجھےبھٹکا دینا جب سامنے منزل آجائے ۔“ انسان جو ڪم آهي ڳولهه ڳولهان، تلاش ۽ جاکوڙ. جنهن جو تت منهنجي نظر ۾ آهي عمل صالح، جو مقصود نبوي آهي ۽ الهام الاهي، ڀلي امر ربي به چئوس، ڇاڪاڻ ته ضمير جو آواز امر ربي آهي. وويڪ جا وڍ پيا ته ڄڻ غلط ڪاري ٿي ئي ڪانه، ڌوپجي وئي. اسان جا نام نهاد دانشور اخلاقيات تي چٿرون ڪندا هئا ۽ ان کي ’مڊل ڪلاس مورالٽي‘ سڏي طنز ڪندا هئا. پنهنجيون بڇڙايون ۽ بداخلاقيون بيان ڪري کلندا ۽ کڳيون هڻندا هئا ڄڻ وڏو ڪو تير ماريو هجين. خدا جو شان! اڄ اهي ساڳيا دانشور حضرات، ناڪاميون پسي ۽ پنهنجن جا ڏنگ، ڌوڪا مخالفتون ۽ خود غرضيون ڏسي، گهوڙا گهوڙا پيا ڪن. ٻيو ته ٺهيو، رسول بخش پليجي جهڙو زيرڪ سمجهدار ۽ آزمودگار ماڻهو به دانهون پيو ڪري ته ڪارڪنن توڙي سياستدانن ۾ لوڀ، لالچ، خود غرضي ۽ پڏڻ پائيءَ جي وبا ڦهلجي ويئي آهي ۽ اخلاقي قدر جهڙوڪ وفاداري، لگن، نظام ۾ جڪڙجي هلڻ، ايثار قرباني مفقود ٿي ويا آهن.
خود غرضي ۽ خود مطلبي اچي ٿي وڃي ته عقل تي ۽ اکين تي ڇئوڙا چڙهي ٿا وڃن. مان پنهنجي ڪنن ٻڌي ۽ اکين ڏٺي ڳالهه ٿو ڪيان ته سائين جي ايم سيد جو هڪ منظور نظر شاگرد ليڊر، جنهن کي حڪومت مٿي تي هٿ ڦيريو ۽ سٺي نوڪري ڏني ته تمام شيطاني ٽهڪ ڏئي وچين آڱر ٻاهر ڪڍي سائينءَ لاءِ چيائين ته هڻوس ... وجهوس سينٽرل جيل ۾، ته خبر پويس ته گهڻي ويهين سؤ آهي، باقي بنگلي تي ويٺي ٿو اوڳرايون ڏئي ۽ پستيون هڻي. توبهه! سياست مان اخلاقي قدر نڪتا ته بچندي چنگيزي ٻيو ڇا؟ اڄڪلهه ته ماڻهو فخر وچان ذات جا چنگيزي ٿا سڏائين.
مان مٿي عرض ڪري چڪو آهيان ته وڏي ۾ وڏي يونيورسٽي آهي گهر ۽ گهرو ماحول. تهان پوءِ ڳوٺ يا پاڙي جو ماحول جتي هرڪو هر ڪنهن کي ڄاڻي سڃاڻي ٿو. عبدالله ميمڻ سابق هوم سيڪريٽري، ڪراچيءَ جي شهري ماحول سو به لياري ۾ اڇي قبر جو پليل، سو جو خوبين جي کاڻ ڏٺم ته هڪ دفعي سرڪار مير علي مدد خان جي ڪچهريءَ ۾ پنهنجي حيرت جو اظهار ڪري ويٺس. مير صاحب فرمايو ته ”جمال صاحب اهو پاڙي جي ڪلچر جو اثر آهي.“ مطمئن ڪونه ٿيس سو هڪ ڏينهن عبدالله کان پڇي ويٺس. چيائين ته ”سائين پاڙي جي هڪ هڪ ماڻهوءَ تي پاڙي وارن جي نظر هوندي هئي. اتفاق سان تڪڙ ۾ بنا ٽوپي پائڻ جي مٿي اگهاڙو گهران نڪربو هو ته دڪانن وارا توڙي فوٽ پاٿن تي ويٺل ۽ ٻاڪڙن تي چانهه پيئندڙ به چوندا هئا، ’ڏس ڏس جانوءَ جو ڏيڪرو (جان محمد جو پٽ) هاڻي مٿو اگهاڙو ڪري ٿو گهمي.‘ بس ايترو ٻڌي ڊوڙي موٽي گهر وڃي ٽوپي پائي نڪرندو هئس!“ ائين هر ڪنهن کي حق هو تنقيد جو ۽ ننڍن نيٽن جون ڪنڊون پاسا ڀڃي، گهڙي ٺيڪ ٺاڪ ڪري ڇڏيندا هئا. اهو ڪلچر به پاڪ صاف ٿي ويو.
منهنجو ننڍپڻ ڪيئن گذريو، ان تي بابا، امان ۽ ڳوٺ جو ذڪر ڪندي ڪجهه روشني وجهي چڪو آهيان. ڳوٺاڻا به اڻ پڙهيل دانشور آهن. ڳالهين ڳالهين ۾ اهڙيون ڳالهيون ڪري ويندا هئا جو حيرت آ حيرت! اڄ به دلين تي نقش آهن. چي، ”ابا هڪڙو درويش ويٺو هو اڪيلو ئي اڪيلو جهنگل ۾ ته ٽي اوپرا مهمان سلام ڪري اچي سندس ساڄي پاسي ويٺا. ٽئي سهڻا خوش شڪل ۽ خوش لباس. درويش کين کيڪاري هڪ هڪ کان واقفيت پڇي. هڪڙي چيو ته منهنجو نالو حيا آهي. رهين ڪٿي؟ چي اکين ۾. ٻئي چيو ته منهنجو نالو محبت آهي، رهين ڪٿي؟ چي دل ۾. ٽئين چيو ته منهنجو نالو عقل آهي، رهان دماغ ۾. ائين ڪندي ٽي ٻيا مهمان به آيا ڪوجها، گدلا، ميرا ۽ درويش جي کٻي پاسي ويهي رهيا. هڪڙي چيو ته مان لوڀ لالچ آهيان. رهين ڪٿي؟ چي اکين ۾. ابا اتي ته حيا شرم رهندو آهي. چي، مان ايندو آهيان ته اهو هليو ويندو آهي. ٻئي چيو ته مان ڪينو بغض آهيان. رهين ڪٿي؟ چي دل ۾. ابا اتي ته پيار ۽ محبت رهندو آهي. هائو، پر مان ايندو آهيان ته اهو هليو ويندو آهي. ٽئين چيو ته مان آهيان ساڙ ۽ حسد. ابا رهين ڪٿي؟ چي دماغ ۾. ابا اتي ته عقل رهندو آهي. ها پر مان ايندو آهيان ته اهو اٿي ويندو آهي.
ڳوٺاڻن جا ڏنل اهڙا سبق دل جي ڦرهيءَ تي هميشھ لاءِ لکجي ٿا وڃن. ٻار پاڻ ۾ وڙهندا هئا ته چوندا هئا ته ”ابا پاڻ ۾ ته ڪتا وڙهندا آهن، ڪتو آهي ئي ڪڙم جو ويري.“ اها ڳالهه به وڙهڻ کان روڪيندي هئي سو روئي وڃي ماءُ کي دانهن ڏيندا هئاسين. اها ڳالهه کي سلجهائي ڇڏيندي هئي. دانهن، پيءُ کي نه ڏبي هئي. اصل نه. اسان جي سنڌي ۽ هندي ڪلچر ۾ ماءُ جو ڪردار امن وارو ۽ امين وارو آهي. مڙدن ۾ ڳالهه وئي ته خُلم مچندو، اوطاقن ۽ گهر گهر ۾ پهچندي. مڙدن ۾ به وڏڙا، اونها ۽ عميق هوندا هئا. اوڙي پاڙي ۾ ڪا ڪچي ڦڪي ٿيندي هئي ته مٿا ميڙ ڪري ويهندا هئا ۽ چوندا هئا ته ڍڪي ڀلي، هرڪو نياڻين سياڻين وارو آهي. ائين ڍڪ ڍڪي ويندا هئا. وڏ گڙدا ماڻهو هئا، ٻاڦ ٻاهر ڪونه ڪڍندا هئا. باقي جيڪو آڏو پٽڪو ٻڌندو هو ۽ سينڍيون وڄائيندو هو ان کي ڇينڀ ڪڍندا هئا ۽ سندس وڏڙن کي به خبردار ڪري ڇڏيندا هئا. ائين امن آشتيءَ ۾ وقت گذرندو هو ۽ ڪورٽ ڪچهريءَ تائين ڳالهه ڪانه ويندي هئي. جي ڳوٺ برادريءَ کان ڳالهه ٻاهر نڪتي ته اهو عيب سمجهيو ويندو هو. اهڙو هو مضبوط سماجڪ نظام. هندو ماڻهن ۾ ته اڃا به وڌيڪ مضبوط هو ڇاڪاڻ ته انهن ۾ پنئچات ۽ مکيءَ جو جاندار نظام هو.
اسان جي تر جو مکيه ڳوٺ آهي منگواڻي جنهن کي شهر سڏيندا هئا. ”ڪاڏي ٿو وڃين؟“ ته جواب ملندو هو ته ”شهر ٿو وڃان؟“ معنيٰ منگواڻي، جو هڪ ڳوٺڙو آهي. وچ ۾ ننڍي بازار جنهن ۾ هندو ڀائر