اياز قادري: مرحوم علي خان ابڙو

لي رکيائون ته ڪيئن نه انهن اسان جي اقتصادي حالت کي تباهه ڪري ڇڏيو هو.
مرحوم مولوي حاجي الاهي بخش صاحب، مرحوم مولانا دين محمد وفائي، مرحوم علي خان ابڙو ۽ ٻين چند عالمن جو هڪ اهڙو گروهه هو جي هر وقت اسان جي بيمار جسم ۾ چڱائي جون انجيڪشنون هڻندا آيا ۽ خرابين تي جرح ڪندا آيا. چيخ و پڪار ۽ اعتراضن جي ڪا پرواهه ڪانه ڪيائون، افسوس جو مرحوم علي خان ابڙي جي وفات سان ڄڻ ته اهو دور ئي ختم ٿي ويو.
مرحوم هميشه اعلان ڪندو هو ته اسلام 1- ملائيت 2- فرعونيت ۽ قارونيت کي ختم ڪرڻ آيو. مرحوم پنهنجي اوائلي جدوجهد ۾ ئي ملائيت جون پاڙون ڪمزور ٿيندي ڏٺيون جنهن ڪري مرحوم پنهنجي جهاد جي ٻئي دؤر ۾ قدر رکيو.
سرڪاري ملازم ٿي ڪري مرحوم جنهن جرائت ۽ همت سان سياسي رهنمائن جي خلاف قلم کنيو سو سندن ايمان جي پختگيءَ جو بي مثال ثبوت آهي. مرحوم جو هي فيصلو شده رايو هو ته سياست جو بنياد اخلاق تي هئڻ لازمي آهي. ورنه فرعونيت جو پيدا ٿيڻ اڻ ٽر آهي. پڙهندڙن کي حيرت لڳندي ته مرحوم وفات ڪرڻ کان صرف ڇهه ڏينهن اڳ ۾ علالت ۽ غنودگيءَ جي حالت ۾ فرمايو:-
”مؤمن جي نشاني آهي ته آخري وقت ۾ هن دنيا مان مشڪندو وڃي. ڏسو مان کلان پيو. صرف هڪ ارمان اٿم جو باقي هڪڙو مضمون نه لکي سگهيو آهيان“ سندن چوڻ موجب پنو ۽ قلم کنيو ويو ۽ پاڻ مضمون لکائڻ شروع ڪيائون جنهن جو موضوع هو ”دنيا جي سڀني مسلم حڪومتن کي انتباهه!“ مرحوم اڃا تمهيد لکائي رهيو هو جو کيس ساڻائي وٺي ويئي. افسوس جو اهو مضمون پورو ڪرائي نه سگهيا. مرحوم ان آخري اڌوري مضمون ۾ اعلان ٿو ڪري.”جيڪو به ٻئي تي حڪومت ٿو هلائي سو پاڻ کي خدا ٿو سڏائي ۽ جيڪو به ٻئي جي غلامي ٿو ڪڍي سو به خدا کي ڇڏي ٻين جي پوڄا ٿو ڪري.“ ڏسو ته سياست ۾ ڪيڏو نه شاندار بنيادي اصول رکيو ويو آهي. ۽ ڪيڏو نه اهو انقلابي نعرو آهي.
مرحوم جو عقيدو هو ته انقلاب جو بنياد اخلاق آهي. يعني ايمان، اتحاد، ايثار، تنظيم، اطاعت وغيره، ”اسلام نه رڳو اخلاقن جي تعليم ڏئي ٿو پر اخلاق پيدا ڪرڻ جي قوت رکي ٿو.“ ان لاءِ مرحوم نماز، روزي، حج ۽ زڪوات جي تنظيم لاءِ پنهنجون تجويزون مضمونن جي صورت ۾ پيش ڪيون جي مرحوم وفائي جي ڏينهن ۾ رساله توحيد ۾ ڪجهه وقت لاءِ شايع ٿينديون رهيون.
مرحوم جي زندگيءَ جو شاهڪار سندن تفسير قرآن الحڪيم آهي. آخرين ڇهه سال مرحوم صبح و شام ڊاڪٽرن جي منع هوندي به مسلسل، هن تفسير تي محنت ڪندو آيو.
مرحوم جي تمام عمر جي تفڪر ۽ هزارين ڪتابن جو علم جو نچوڙ هن تفسير کي تيار ڪرڻ ۾ ڪم آندو ويو آهي. دنيا جي تمام ازمس “ISMS” جي قرآن جي ڪسوٽيءَ تي ڇنڊ ڇاڻ ۽ پرک ڪئي وئي آهي. مرحوم پنهنجي جان هن تفسير ۾ وجهي ڇڏي. جنوري 1954ع ۾ هي تفسير پورو ٿيو ۽ فيبروري 1954ع جي شروع ۾ سندن دل جي رفتار بي ترتيب ٿي ويئي.
مرحوم جي شايع ٿيل ڪجهه ڪتابن جا پرچا هٿ نٿا اچن. مرحوم نهايت گهٽ ڳالهائيندڙ هو. ان ڪري معلوم نه آهي ته ڪهڙا ڪهڙا ڪتاب سندن زندگيءَ ۾ شايع ٿيا. بهرحال هيٺيان ڪتاب سندن حياتيءَ ۾ ڇپجي ظاهر ٿيا. (1) حالات نبوي (2) احاديث (3) رسومات تباهي (4) تعليمات- اسلام حصو اول (5) تعليمات اسلام حصو ٻيو (6) اسلام ۽ ترقي چئن حصن ۾ (7) اخلاقي گلدستو (8) اسلام ۽ چونڊون ۽ انکانسواءِ ٻيا ڪيترا اڪيچار درسي ڪتاب مرحوم جي نالي سان ڇپجي ظاهر ٿيا هئا جيڪي معلوم ٿئي ٿو ته مرحوم جا لکيل نه هئا سواءِ چند اسلامي درسي ڪتابن جي.
مرحوم جا ڇپيل ڪتاب هي آهن ته (1) تفسير قرآن مجيد (2) اسلام ۽ ڪميونزم (3) اسلام جو مالي نظام (4) اسلام ۽ ڪميونزم انگريزي ۾ ۽ ٻيا ڪيترا مضمون ۽ ڪجهه شعر.
مرحوم جي لکڻي (Style) نهايت سڌي، سولي ۽ سادي هئي نه منجهن طنز (Satire) هئي نه وري مذاح (Humour) هو، اهو انهيءَ ڪري هو جو سندس لکڻ صرف لکڻ خاطر نه هو. بلڪ اصلاح خاطر، سندن مراد ادب پيدا ڪرڻ جي نه هئي پر صحيح راهه ڏيکارڻ جي هئي. اعمال جا نهايت قائل هئا ۽ اکرن ۾ ڪڏهن نه اڙيا جيتوڻيڪ عربي، فارسي ۽ سنڌي جا ماهر هئا ليڪن ڪڏهن به گول مول جملا ۽ ڳاٽي ڀڳا اکر ڪم نه آندائون. جيئن ۽ جيڪي لکندا هئا سو واقعي محسوس ڪندا هئا. انهيءَ ڪري سندن لکڻيءَ ۾ ڪافي جا ذبيت آهي.
مرحوم هڪ ڊرامو ”يوسف زليخا“ به لکيو هو، افسوس جو اهو ۽ ٻيا ڪيترا ننڍا ننڍا پئمفليٽ سندن ڪاغذن مان غائب آهن. مرحوم شاعر نه هو پر سندن ٻه چار شعر مليا آهن. جيتوڻيڪ سندن شعر بحر وزن تي ٿا ڏسجن تاهم منجهن شاعريءَ واري نزاڪت ڪانه آهي. شعر جي هڪ هڪ بند ۾ ڪنهن حقيقت جو اظهار ڪيل آهي، جنهن تي وڏا مضمون لکي سگهجن ٿا.
سنڌ جي تعليمي ترقيءَ کي مرحوم علي خان ابڙي جي شخصيت کان جدا ڪري نٿو سگهجي. هن محڪمي جو هر هڪ فرد انهيءَ حقيقت کي پوريءَ طرح ڄاڻي ٿو ته مرحوم هن محڪمي جي پنهنجي خون ۽ پگهر سان پرورش ڪئي. سندن نالو انهيءَ ڏس ۾ سنگ ميل جي حيثيت رکي ٿو، مرحوم تعليم کي مروج ڪرڻ لاءِ ۽ پڙهائي جي صحيح طريقا سيکارڻ لاءِ سنڌ جي چپي چپي ۾ ويو، هر هنڌ ڪانفرنسون ڪيائين ۽ ليڪچر ڏنائين، ڪچي، ڪاڇي ۽ ٿر جا دور دراز ڳوٺن تائين به ويو. هر هنڌ ماستر صاحبن ۽ ملا صاحبن کي ٻارن جي نفسيات تي ۽ تعليمي طريقن تي ليڪچر ڏنائين، تعليم مخزن ۾ وقت بوقت اهڙا مضمون ڏنائين انهيءَ سلسلي ۾ ايڏي محنت ۽ جان فشاني ڪيائين جو سندن لاءِ اُهي سرڪاري ريمارڪ هئا ته ”هو هڪ يگانه (Ideal) ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر آهي.“ ۽ ”هڪ لوث مبلغ واري چاهه سان ڪم ڪندڙ آهي.“ (Works with missionary Spirit) مرحوم جي تعليمي قابليت جو اندازو هن مان لڳائي سگهجي ٿو جو پندرهن منٽ صبح ۽ شام پڙهائڻ سان ٽن مهينن ۾ ٻاراڻو درجو ختم ڪرائي ويندا هئا ۽ سندن شاگرد الف- ب- سکڻ کان پوءِ ٽئين درجي جو ڪتاب آسانيءَ سان پڙهي ويندا هئا. هيءَ هڪ حقيقت آهي ۽ اهي سڀ شاگرد اڃا زنده آهن.
مرحوم وٽ ڪتابن جي هڪ چڱي خاصي لائبريري هئي؛ افسوس جو اهي ڪتابن جا ڪٻٽ 1942ع واري ٻوڏ ۾ لڙهي ويا.
مرحوم پنهنجي خانگي مسئلن کان گهڻو بي نياز هو، 1914ع ڌاري ڀرواري ڳوٺ مان هڪ معمولي وڏيري جي گهران شادي ڪيائون؛ سندن زال بلڪل اڻ پڙهيل ۽ عام رواجي عورتن وانگر هئي. پاڻ کيس ڪجهه پڙهايائون ۽ ٿوري قرآني تعليم پڻ ڏنائون. عزت سان کيس ”بيگم“ ڪري سڏيندا هئا. سندن اها ”بيگم“ اڃا حيات آهي. مرحوم جا ٽي پٽ ۽ ٻه نياڻيون حيات آهن.
مرحوم جي سچائي؛ ايمانداري؛ همدرديءَ بي ڊپائيءَ جا ڪئين مثال آهن. بلڪل بااصول هئا ۽ پنهنجي اصول کي ڪڏهن به ڪنهن به قيمت تي ڪونه ڇڏيائون؛ سفارش ته پنهنجي عملدارن جي به ڪانه ٻڌندا هئا.
مرحوم قد جا ننڍا ۽ بدن جا سنهڙا هئا. نهايت سادهه ۽ نهٺا هئا. رهائش ۽ پوشاڪ ۾ ڪوبه اڊمبر يا وڏائي ڪانه هئن. کاڌو جهڙو به ڏبو هون، تهڙو کائي ويندا هئا ۽ شڪايت نه ڪندا هئا. سندن مائٽ گهڻو ڪري گندڙا ۽ گوڏر هئا. پر انهن کي وڏن جهڙي عزت ڏيندا هئا.
سندن اخلاق جو اهو سڀ کان وڏو ثبوت هو