ايندو نھ وري ھي وڻجارو

پراڻي اخبار وغيره اڇلاءِ نه. ان دٻي ۾ ڦٽي ڪري ڇڏ!“ هاڻي بنا پڇڻ ڳالهائڻ جي، گهربل ڪاڳر، هٿوراڙيون ڏيئي انهيءَ دٻي مان ڪڍي ٿو وٺان. وٺ وٺان ۽ گهوڙا! گهوڙا! ڪرڻ بجاءِ سوچ ڪجي ته ڪانه ڪا متبادل ترڪيب پاڻمرادو نڪري ٿي اچي. اجايو کٽو مٺو ڇو ٿجي؟
منهنجي ننڍي نياڻي جو نالو رکيو ويو شبانه، منهنجي تمام پياري دوست، نورمحمد سمي اعتراض ڪندي چيو ته ”هي ڪهڙو نالو آهي! رات‘ يا ’راتوڪي‘ ته ڪو نالو ناهي!“ چيومانس ته ”ڀائو عورتن کي رڳو کپي نواڻ. ڪپڙو به نرالو، رنگ به نرالو، سبائي يا فيشن به نرالو. ائين نالو به نرالو کپي. هاڻ ته عام ٿي ويو آهي، مٿان وري شبانه اعظميٰ به اچي وئي. هر نئين ۽ نرالي شيءِ نيٺ عام ۽ عوامي ٿئي“ پر نور محمد سمي جو اعتراض وزنائتو نه هئو. عربيءَ ۾ ليليٰ، هنديءَ ۾ رينا ته فارسيءَ ۾ شبانه، رات کي به پنهنجي سونهن ٿئي ٿي، عجب جهڙي. باقي سنڌيءَ ۾ رات ۽ راتوڪي جي معنيٰ ئي مٽجي وڃي ٿي. هر ٻوليءَ جو پنهنجو مزاج ۽ پنهنجا محاورا آهن.
شبانه مائي جي ڳالهه ائين نڪتي جو هن پنهنجي نيلم ڪالوني ڀرسان فليٽ ڇڏي، سينٽ مائڪل ڀرسان، اسڪول ۽ ٻارڙن جي سهوليت خاطر ٻي فليٽ ورتي. سامان ته ٽرڪ ۾ هڪ ڏينهن ۾ وڃي ٿي سگهيو پر شبو مائي مهينو ڏيڍ لڏ پلاڻ ۾ لڳي پئي هئي. پڇڻ تي چيائين ته ”بابا سائين، سامان ويڙهي سيڙهي موڪلي ڇڏڻ ته برابر ڏينهن ٻن جو ڪم آهي، جو نوڪر، مزور يا ڪو ٻيو گهر ڀاتي ڪري سگهي ٿو. پر سامان کولي پنهنجي هٿ سان ٿائينڪو ڪري نه رکبو ته وڏي گڙٻڙ ٿي ويندي!“ ... ”ڪهڙي شيءِ ڪٿي رکي آهي، سا خبر رڳو انهيءَ هٿ کي پوندي جنهن پاڻ پنهنجي سر سنج سان رکي آهي. نه ته رنڌڻي ۾ وڃبو ته نه ڇري ملندي، نه تئي، نه چمچو نه لوڻ مرچ يا ٻيو ڪو وکر، ٻارن جا ڪپڙا ۽ ڪتاب به پاڻ ٺاهي رکبا ته هٿيڪا هوندا. نه ته ضرورت وقت ڪا شيءِ نه ملندي، انهيءَ ڪري روزانو پاڻ نئين فليٽ تي وڃي سامان کولي مقرر جاءِ تي رکجي ٿو.“ ڳالهه وزنائتي هئي ان ڪري نه رڳو مان ماٺ رهيس پر سندس گهر وارو به بيزار ٿيڻ بجاءِ سندس پاسو کڻڻ لڳو. مون به چيو پاڻ ڄاڻن، اسانجو ڇا؟ شبانه جي نالي متعلق هونئن ته نور محمد سمي جو اعتراض واجبي هو پر منهنجو جواب ٻڌي نه رڳو ماٺ ٿي ويو پر واهه! واهه! به ڪيائين چيو مانس ته ”نالو اٿس شبانه جمال“ ته واهه واهه ڪيائين. اڄ پنهنجي ور جي نالي پٺيان سڏجي ٿي شبانه نياز، اڳي کان به اڳرو! الله گهر ور ۽ ٻچن سان خوش آباد رکيس.
ڳالهه هئي فوجي حڪمت عمليءَ ۾ جاگرافيائي بلڪه ڊيموگرافي جي اهميت جي. ويڙهه، ويڙهو يا ڳوٺ، وانءَ کوهه، ماڻهو و ذاتيون، پنهنجا پراوا ڄاڻ سڄاڻ، هيٺاهيون مٿاهيون، ڀٽون، ڏهر چيلا چارا ۽ وڪڙ وغيره بابت جڏهن مڪمل ڄاڻ هوندي ته فوج جي هلان تڪڙي به ٿيندي ۽ سولي ۽ صحيح.تڪڙي پهچ mobility کي قديم توڙي جديد لڙائي جي طريقن ۾ تمام وڏي اهميت آهي ۽ ان لاءِ خابرو به تمام اهم آهن. فوج ۾ ته هڪ جدا وڏو جاسوسي نظام هوندو آهي ۽ سگنل ڪور، يعني مهاڙڪو فوجي دستو به الڳ هوندو آهي. حر مجاهد ته پليا ئي اهڙي ماحول ۾ هئا. جاسوسن جي مدد کانسواءِ ست ڪوهيءَ جي خبر کين گهر ويٺي پئجي ويندي هئي. جيئن اٺي (مينهن وسڻ) جي خبر واءَ سنگهي وٺندا هئا تيئن دشمن جي ٽئنڪن جو گرڙاٽ به ٻڌي بلڪه ڄڻ ڏسي وٺندا هئا. منجهن موبلٽي يعني چرپر ۽ پهچ جي قوت ايڏي هئي جو ڀڳل گرهه ڇڏي، رائيفل کڻي پيرين اگهاڙا نڪري پوندا هئا. هجي به ڇو نه؟ عقيدو پختو ته پير سائين بادشاهه جو حڪم آهي. مرڻ مارڻ جو اونو کين هئو ڪونه. ائين راجستان جي سرحدي پٽيءَ سان هزارين ميلن تي قبضو ڪري ويا. ٿر ۽ ڀٽون ته ٺهيو، هندستان جي ريلوي اسٽيشن مونابائو تي فوج جي مدد سان قبضو ڪري ويا.
اهو سڄو ڪارنامو به رڳو نون ڏينهن جي قليل عرصي ۾ ٿي ويو. پوءِ جڏهن روس، وچ ۾ پئي جنرل ايوب ۽ هندوستان جي پرڌان منتري لال بهادر شاستري کي تاشقند ۾ سڏايو ته حرن واري قبضو ڪيل ايراضي ڏي وٺ ۾ گهڻو ڪارآمد ثابت ٿي. جنرل ايوب فوجي ماڻهو هو ان ڪري لڙائي جي نقصان، تباهه ڪارين ۽ بيسودگيءَ کي هن چڱي طرح ڄاتو ٿي، سو هو هر قيمت تي ٺاهه ڪرڻ لاءِ تيار هئو. شاستري جيئن ته تمام چالاڪ ۽ سياڻو سياستدان هئو تنهن ان جو خوب فائدو ورتو ۽ پنهنجيون سڀ ڳالهيون مڃائيندو ويو. ذوالفقار علي ڀٽو به تمام ذهين سياستدان هو سو اتي ئي جنرل ايوب سان اختلاف ڪيائين جو اڳتي هلي وڌي وڻ ٿيو ۽ نيٺ ايوب ۽ ڀٽي صاحب جي ٽڪراءَ ۾ ايوب صاحب کي منهن جي کائڻي پئي.
فوجي سوچ ٻي ۽ سياسي سوچ ٻي. مونسان هڪ وڏي هندوستاني دانشور اکين ڏٺي ڳالهه ڪئي ته جنهن وقت تاشقند ٺاهه جا تفصيل، خبر رسان ايجنسي رائٽر وٽ پرنٽر ذريعي ايندا ٿي ويا ته مسز ارونا آصف عليءَ کي هڪ هڪ پتر هڪ ٻئي پٺيان پهچايو پي ويو ۽ هوءَ ٻيو ڪم ڇڏي اهي پڙهندي ٿي وئي. سندس منهن تي اطمينان جا آثار هئا جڏهن سڄو تاشقند ٺاهه پڙهي بيٺي ته مرڪي چيائين ته ”جيڪي اسان جنگ جي ميدان تي نه ڪري سگهياسون، سو ميز تي ڪري ڇڏيوسون.“ اها هئي سياسي فتح! ان ۾ ڪرشمو ڪجهه ڊيسائي صاحب جي قابليت جو ۽ ڪجهه روسي قيادت جي سياڻپ جو، جن ٻنهي ڌرين جي مٿي تي هٿ ڦيري، ٻنهي سان سڄڻائپ ڪئي. تاشقند مان ئي خبرون آيون ته ڀٽو صاحب ان ٺاهه جو مخالف هو پر جنرل ايوب کيس چپ ڪرائي ڇڏي.
انهيءَ ٺاهه ۾ به ترپ جو پتو هو هندوستان جي اها سرزمين جا پاڪستاني فوج، حر مجاهدن جي مدد سان پنهنجي قبضي هيٺ آندي هئي. هندوستان جي مونابائو ريلوي اسٽيشن جو پاڪستان جي قبضي ۾ اچڻ، هندستان لاءِ وڏي شرمساري جو باعث هئي. پاڪستاني عوام ته ڦونڊ ۽ آڪڙ ۾ هئا. حاجي فضل رحمان، شڪيل ايجنسي وارو ڏاڍو ذهين ۽ همٿ ڀريو ماڻهو هئو، ڪپهه جهڙي اڇي ڏاڙهي هئس ته به جانٺو، تيز رو، ڀڄ ڊڪ ڪرڻ وارو ۽ وقت ۽ مهل موقعي جو ڀرپور فائدو وٺڻ وارو مڙس هئو. سندس اکين ۾ اڃا جواني واري چمڪ هئي. حسن پرست به هئو، کل ڀوڳ به ڪندو هو ۽ جاکوڙ به. هن پهرين پهرين حيدرآباد ۾ هوائي جهازن جي ٽڪيٽن جي ايجنسي کولي. پوءِ ته ايڏي ترقي ڪري ويو جو ڪراچي، لاهور ۽ راولپنڊي ۾ به ايجنسيون کولي پنهنجن پٽن کي ڪرت سان لڳايائين، اهي به اهڙا قربائتا ۽ يار ويس جو وڏي هلندي پڄندي وارا ۽ ڪروڙ پتي ٿي ويا آهن. خُلق اخلاق ۾ جادو آهي جو ڌنڌي ۾ تمام وڏي اهميت رکي ٿو. آفتاب شڪيل جو ته مان ذڪر ڪري آيو آهيان ته منهنجي ساڻس معمولي ڏيٺ ويٺ حيدرآباد ۾ ٿي وئي ته سالن کانپوءِ ڪراچيءَ اچي مونکي حج جون ٻه ٽڪيٽون مفت ۾ ڏيئي ويو، بنا چوڻ آکڻ جي. اڄ هو سوازي لينڊ جو پاڪستان ۾ سفير آهي ۽ وڏو معزز ماڻهو آهي. سندس ننڍو ڀاءُ راولپنڊيءَ ۾ پي آءِ اي هوائي اڏامن جو ايجنٽ آهي ۽ رهي ئي اتي ٿو.
هڪڙن ماڻهن جي طبيعت ۾ ئي واهرو ٿيڻ جي عادت ٽمٽار هوندي آهي جو پاڻ مرادو اٿل کائي خدمتون پ