ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ي سياري تائين سفر ڪري سگهي! اڄڪلهه سائنسدان هڪ مادي رڍ جي ماده توليد ۾ گڙٻڙ ڪري کيس ڍُڪو ڪيو جنهن وري هڪ مادي رڍ کي جنم ڏنو جنهن کي هڪ ڦرڄائو آهي، جڏهن ماڻهو (سائنسدان) ائين ڪري سگهن ٿا ته الله تبارڪ تعاليٰ جو فاطر السماوات والارض آهي. انهي لاءِ ته اها ڳالهه تمام آسان آهي. اهڙي طرح حضرت عيسيٰ عليه السلام جي پئدائش ته سائنسي طرح ثابت ٿي وئي.
اسان پنهنجي بيعقلي ۽ ڪم عقليءَ کي، عقلمندي سمجهندا آهيون، ڀلا ماپو ۽ ماڻ ئي هجي’بي عقلي ۽ ڪم عقلي‘ ته ان سان عقلمنديءَ جو توراڻو ڪيئن تُرندو. مواد (data) ئي ماپ ماڻ موجب نه هوندو (اڻپورو هوندو) ته نتيجو ڪيئن صحيح نڪرندو؟
ننڍي هوندي، ننڍي هوندي ڇو، ڪاليج ۾ پڙهندڙ جوان جماڻ هئس ته هڪ ملا جو ڪتاب پڙهيم جنهن ۾ قيامت جي متعلق حديثن جي حوالن سان ڪي نشانيون بيان ٿيل هيون. هڪ حديث شريف هئي ته ”قيامت اچڻ کان اڳ جانور ڳالهائيندا.“ کل اچي ويم. کل پنهنجي ڪم عقلي يا ڪم علمي تي ڪانه آيم. عقل جي بک ته ڪنهن کي آهي ئي ڪانه. باقي رهيو ’علم‘ سو اڻڄاڻ ۽ بي علم لاءِ ڪا وٿ ئي ناهي. اڻڄاڻ وٽ رائيءَ برابر جو علم آهي، ان کي هو هِماليه کان به اونچو ٿو سمجهي. عام چوڻي آهي ته ’ڪوئي کي آئي هريڙ هٿ ته پنساري بڻجي ويٺو.‘ اسان ٿوري علم وارا به آهيون ڪوئي جهڙا پنساري، پارسي ۾ چوندا آهن ته ”نيم حڪيم خطره جان، نيم عالم خطره ايمان“ مون به پنهنجي هماليه جيڏي علم سان سمجهيو ته جانور جو ڳالهائڻ ناممڪن آهي، تنهن ڪري ملا جنهن اها ڳالهه لکي آهي، سو ڪم عقل ۽ جاهل آهي ۽ حديث شريف جا لکي وئي آهي سا ضعيف آهي. يا مورڳو آهي ئي ڪانه!
هيءُ ته ٿي الٽي گنگا وهائڻ. تر واري بنيادي ڳالهه کي ڪوڙو سمجهي، چوٽ واري ڳالهه (حديث شريف) کي مسترد ڪرڻ ڪهڙي اصول يا سائنسي سوچ هيٺ صحيح چئي سگهبي. اهو طريقو سائنسي اصول موجب چئبو آهي.reductio ad absurdum سولي سنڌي ۾ چئجي ’غلط نچوڙ‘ جو اصول، پر اهو شروع چوٽ کان ڪبو آهي ۽ مليل مواد (data) کي سچ تسليم ڪري پوءِ اڳتي وڌبو آهي ۽ نتيجو ڪڍبو آهي ته جيڪڏهن اهو سچ، سچ ناهي ته نتيجي جي آڌار تي رڳو گڙٻڙ نظر ايندي. مثال طور: جاميٽري جي اصول موجب ليڪ ٺهيل آهي ٻڙين جي. وري ’ٻُڙي‘ اها آهي جنهن کي نه آهي ڊيگهه نه ويڪر، بس هڪ خيالي نشان آهي. جيڪڏهن ڳالهه کي هيـٺان کان کڻي ٻڙي کي بڻياد بڻائبو ته پوءِ نتيجو اهو نڪرندو ته ڇاڪاڻ ته ٻڙي کي ڊيگهه ويڪر آهي ئي ڪانه ۽ اها محض هڪ خيالي نقطو آهي ته پوءِ چئبو ته ليڪ کي به نڪو ڊيگهه ويڪر آهي، نه ڪو وجود. اتفاق سان هيءُ هڪ نهايت باريڪ فلسفياڻو ۽ صوفياڻو نقطو آهي ته هڪ لاوجودي خيالي چيز مان هڪ ڊگهي، انگڙ ونگڙ، گول، چورس يا مستطيل وجودي چيز ڪيئن ٺهي پئي؟ اسانجو مقصد انهي ڳوڙهي مٿاٽوڙ فلسفي ۾ وڃڻ جو ڪونهي ڇو ته ان لاءِ جدا ڪتاب، جدا تحقيق، تفتيش ۽ فقيراڻي جاکوڙ کپي جنهن لاءِ گوتم ٻڌ جهڙي اعليٰ انسان سڄي حياتي ارپي ڇڏي ۽ نيٺ وڃي نرواڻ حاصل ٿيس. نرواڻ به محض هڪ ڪيفيت آهي. نفي جي، لاوجودي جي پنهنجي اصل ڏي موٽڻ جي، يا وصال جي. ڏسو نه، پاڻ کي روڪيندي اهو ڪجهه لکي ويس، جنهن کان پاڻ کي روڪڻ ٿي چاهيم. سچل سائين، سچ چيو ته ”مان نٿو چوان، ڪوئي چوي پيو ته چئه.“
سو پنهنجي خود ساخته هماليه جيڏي علم جي زور تي مان کلي ويٺس ته جانور وري ڪيئن ڳالهائيندا؟ ان ڪري نه رڳو ملا ڪوڙو آهي بلڪه حديث شريف به ضعيف آهي. هاڻي اهو حق مون کي ڪنهن ڏنو ته هيڏي ساري فتويٰ ڏئي ڇڏيان. ظاهر آهي ته اهو اختيار مون کي منهنجي ڪم علمي ۽ بيوقوفي ڏنو. نه ته، اصول اهو آهي ته مڃجي ته مان نٿو ڄاڻان. هر چيز ممڪن آهي. قرآني اصول آهي ته انسان نٿو ڄاڻي، بيخبر آهي ۽ ڄاڻ صرف الله تبارڪ تعاليٰ وٽ آهي. ٻيو ڪير به جيڪڏهن علم ۽ خبر جي دعويٰ ڪري ٿو ته ان ۾ ڄاڻ ۽ اڻڄاڻائي جو ڪجهه نه ڪجهه عنصر اچي وڃي ٿو. رسول الله صلي الله عليه وسلم کان ڪو اهڙو سوال پڇبو هو ته بنا هٻڪ جي فرمائيندا هئا ته ”مان نٿو ڄاڻان، الله ٿو ڄاڻي“ جيڪڏهن سوال انساني معاشري ۽ سماجي اهميت جو هوندو هو ته فرمائيندا هئا ته ”مون کي وحي جو انتظار آهي. يعني جڏهن مون کي اهو علم وديعت ڪيو وڃي!“ هي ’اڻڄاڻائي‘ جو ايڏو وڏو اصول آهي جو ان سان تمام اڻانگا ڏکيا ۽ منجهيل سماجي توڙي راجنيتي جا مسئلا حل ٿي وڃن ٿا.
شري رامچندر جهڙو مها پرش ۽ اوتار جيڪو مسئلو حل نه ڪري سگهيو سو به حل ٿي ويو! شري رامچندر سيتا جهڙي ستيوان ديوي جو بنواس قبول ڪيو پر پرجا ۽ راڄنيتي جي منجهيل سُٽ کي سلجهائڻ بدران پاڻ به ڪشٽ ڪاٽيائين، سيتا ديوي به بيگناهه ڪشٽ ڪاٽيو ۽ اڻ ڄاول راجڪمار به گهرو ماحول ۽ پدري شفقت کان محروم رهيا. ڏوهه ڪنهن جو ڪونه هئو، پر سزا هر ڪنهن ڪاٽي.
ام المومنين بيبي عائشه صديقه رضي الله تعاليٰ عنها جو به ذري گهٽ ساڳيو ئي معاملو هو. ڪن ملعونن هڪ رواجي اتفاقي واقعي کي بهانو بڻائي چوپچو شروع ڪئي. حضور صلي الله عليه وسلم تمام رنجيده ٿيا ۽ جڏهن کين مشورو ڏنو ويو ته هڪان هڪ فيصلو ڪري ڇڏين ته پاڻ خاموش رهيا ۽ فرمايائون ته ”مون کي وحي (الله جي طرفان حڪم) جو انتظار آهي!“ ڀلا معاملو ڪيڏو به گنڀير ۽ پيچيده آهي، راڄنيتي سماجي ۽ معاشرتي اصول ۽ ايندڙ نسلن لاءِ هڪ واضع ۽ چٽو لائحه عمل، اصول ۽ قاعدو ڏيڻو هو. نيٺ اهڙو فيصلو ٿيو جو ازل تائين ان جي نه اهميت گهٽبي نه ان ۾ ڦيرڦار ايندو.
سورة النور جو اکري ترجمو مولانا عبدالڪريم ٻير شريف واري جو ڏيان ٿو جو بنان تفسير جي چٽو آهي:
”شروع الله ٻاجهاري مهربان جي نالي سان“
”هي سورة آهي جا اسان نازل ڪئي آهي ۽ ان جا حڪم فرض ڪيا آهن ۽ اسان لاٿيون آهن ان ۾ آيتون چِٽيون ته جيئن توهان ياد ڪريو. ڪارو ۽ ڪاري، پوءِ هڻو انهن ٻنهي کي سئو لڪڻ، ۽ نه وٺي توهان کي ٻنهي تي نرمي الله جي دين ۾ جي توهان يقين رکو ٿا الله تي ... منع ٿيل آهي اها بدڪاري مومنن تي، ۽ جيڪي تهمت ڏين ٿا پاڪدامن عورتن کي پوءِ نٿا پيش ڪن چار شاهد ته هڻو انهن کي اسي لڪڻ، ۽ نه قبول ڪريو انهن جي شاهدي ڪڏهن به، ۽ اهي ئي ڏوهدار آهن مگر جن توبه ڪئي انهيءَ کان پوءِ پاڻ سڌاريائون ته الله بخشڻهار مهربان آهي، ۽ جيڪي تهمت ڏين ٿا پنهنجين زالن کي، ۽ ناهن انهن تي شاهد پاڻ کانسواءِ ، ته شاهدي اهڙي هڪ جي چار ڀيرا شاهدي ڏيڻ آهي الله جي قسم سان ته اهو پاڻ سچو آهي ۽ پنجين اها ته الله جي لعنت پوي مٿس جيڪڏهن آهي ڪوڙ ڳالهائيندڙن مان، ۽ ٽاريندي عورت کان سزا کي سندس شاهدي ڏيڻ چار ڀيرا الله جي قسم سان ته اهو مرد ڪوڙو آهي، ۽ پنجين اها ته الله جو ڏمر هجي مٿس جيڪڏهن اهو مرد سچ ڳالهائيندڙ آهي ... توهان جڏهن ٻڌو هو ان کي ڇو نه گمان ڪيو هو مومنن ۽ مومنياڻين پنهنجي دلين ۾ چڱو ۽ چون ٿا هي ڪوڙ آهي، پڌرو ڇو نه آندائون ان تي چار شاهد، پوءِ جڏهن نه آندائون شاهد ته اهي ئي الله وٽ ڪوڙا آهن...۽ جيڪڏهن نه هجي ها الله جي مهرباني توهان تي ته پهچي ها توهان