ايندو نھ وري ھي وڻجارو

يا آڇيندا. الله جي قدرت آهي يا تربيت، هڪڙا سخي ٻيا شوم! سخي به اهڙا جو کڙهه تي کير پيارين.شوم وري اهڙا جو ٿيڻ جوڳي ڪم ۾ هرو ڀرو پنهنجي پاران مشڪلون وجهي، ورن وڪڙن ۾ وچڙائي، ڪم ڪرڻ کان پڙ ڪڍي بيهي رهندا. بدر جڏهن ضيائي مارشل لا ۾ جيل ۾ هئو ته ان سلسلي ۾ مونکي راولپنڊي وڃڻو هو. آفتاب جي ڀاءُ کي فون ڪيم. منهنجو ڏٺل به ڪونه هو ته به پڇيائين ته ”ترسندا ڪٿي؟“ چيم ”خبر ناهي!“ هڪدم چيائين ته ”اڏام نمبر ٻڌايو ته منهنجي گاڏي توهانکي هوائي اڏي تان کڻڻ ايندي!“ ايئرپورٽ کان نڪتس ته سامهون هڪ ماڻهو، پاٺو جهليو بيٺو هو جنهن تي لکيل هو جمال ابڙو، انهيءَ سامان، هڪ بئگڙي هئي، کڻي ڪار ۾ رکيو ۽ سڌو اچي مونکي پنڊيءَ جي هڪ هوٽل تي لاٿائين، هوٽل وارن چيو ته ”صاحب فلاڻو نمبر ڪمرو توهانجي نالي ٿيل آهي (بڪ ڪيل آهي)، وڃي آرامي ٿيو!“ ڏٺم ته چڱي هوٽل، چڱو ڪمرو ۽ فضيلت وارا ڪارندا هئا. گهڙي سوا بستري تي آهلي پيس ته فون جي گهنٽي وڳي، آفتاب جو ننڍو ڀاءُ شڪيل هئو. چيائين ته ”توهان گرم پاڻي سان وهنجي چانهه پي ويهو ته مان روبرو اچي ٿو حالي احوالي ٿيان!“ ڏسو، منهنجو ۽ منهنجي ڪم جو اونو مونکان وڌ هن کي هجي. وهنجي سهنجي، سلوار قميص پائي چانهه پيتم ته شڪيل صاحب به اچي نڪتو، نوجوان ڇوڪراٽ، بدن جو ڀريل هئو، خوش خير عافيت کانپوءِ مسئلي بابت پڇيائين. ٻڌايومانس ته ”منهنجي پٽ بدر تي اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ ڪيس پيو هلي سو چارج (تهمت) مڙهڻ لاءِ ڪاغذ پنهنجي ملٽريءَ جي قانوني آفيسر کي موڪليا اٿن. انهي لاءِ آيو آهيان ته ملٽري وارا هروڀرو ڪا وڏي تهمت، بغاوت يا ديش دشمن جهڙي نه هڻن!“ چيائين ته ”منهنجي به هتي تمام گهڻي واقفيت ۽ رهائي پکائي آهي، پر توهان ڇا سوچي آيا آهيو!“
مون هڪدم ذهن نشين ڪيو (نوٽ ڪيو) ته هو اٻهرائيءَ کان پاسو ڪري خبرداريءَ کان پيو ڪم وٺي ته اجايو ڇو ڪڏ ڏئي پرائي ڪم ۾ ٽنگ اڙائجي، جيڪڏهن نتيجو خوشگوار نه نڪري ته خوامخواهه ڏوهه مٿس اچي. مکڻ پئي جو مٿو سڙي ته پوءِ ڇو هرو ڀرو اهڙو ڪم ڪجي! اسان سنڌي فوج ۾ اٽي ۾ لوڻ برابر به ڪونه آهيون. چيومانس ته ”ملٽري ۾ هڪ سنڌي جج آهي هالا نوان جو ڪمانڊر اختر علي ارباب سو ان ۾ اميد رکي آيو آهيان!“ اهي سڀ ئي ڀائر حسين علي ارباب، قربان علي ارباب، مسعود علي ارباب منهنجا مهربان ۽ پڻ مداح به هئا. سندن والد صاحب عبدالغني ارباب به منهنجو ڏٺل هئو ۽ ڪراچيءَ ۾ ساڻس ڪچهريون ڪيل هيون. ڏاڍو باغ و بهار طبيعت جو کلمک ماڻهو هو، زال بابت ڳالهائيندي چيائين ”منهنجي گهر واري ته اصل بهشت آ بهشت.“ مون چيو ”سائين اصل سچو پچو بهشت؟“ چيائين ”هائو! ٻيو ڪوڙ پيو ڪيان ڇا؟“ ڀائرن کان سڀني ۾ وڏو حسين علي ارباب منهنجو سنگتي هو. سوال اُن کي ڪن ۾ چيم ته ”تنهنجي ماءُ جو نالو جنت آهي ڇا؟“ کلي چيائين ”وڏو استاد آهين جهٽ سمجهي وئين“
ڪمانڊر اختر علي ارباب جو ٽيليفون نمبر مان اڳ ۾ ئي هٿ ڪيون آيو هئس. اهو تمام ضروري آهي. مون وٽ ڪيترائي سنڌي نوجوان ڪم کڻي ايندا هئا ته ”سائين فلاڻي آفيسر کي چئه ته ڪم ٿي ويندو!“ـ ”بابا نالو ڇا اٿس، ٽيليفون نمبر ڇا اٿس؟ جي منهنجو واقف ناهي ته سندس دوست احباب ڪير ڪير آهن؟ من انهن مان ڪو منهنجو واقف هجي ۽ توهانجو پنهنجو نالو عهدو ۽ ڪم جي نوعيت مونکي لکت ۾ ڏيو ته حاضر مان ڪوشش ڪيان ٿو.“ ته جيڪي سو ناراض ٿيندا هئا ته ”سائين جي ڪم ڪرڻو اٿئو ته ٻه اکر کڻي چئوس توهان نٿا سڃاڻوس ته هو ته توهانکي ضرور سڃاڻندو هوندو!“ هاڻي سائين ڏيو منهن. بي افعالي سندن ۽ ڏوهه به منهنجو ته ميار به مون تي. ڪاوڙ ته ايندي هئي پر ڪاوڙ پي، ڪنهن مهاجر يا پنجابي جو لکيل تات پرچ ڏيکاريندو هوسان، جو مون مثال طور پاڻ وٽ سانڍي رکي ڇڏيو هو. ٽائپ ٿيل، ڪم واري جو نالو ۽ ڪم جو تفصيل، آفيسر جو نالو عهدو ۽ ٽيليفون نمبر: گهر توڙي آفيس جا، سندس ويجهن دوستن جا نالا ۽ ٽيليفون نمبر اهڙو جو مڪمل تفصيل (ڊيٽا) ملي ته بيٺي پير ڪم ٿي وڃي.
هڪڙو نوجوان آيو. واقف به ڪونه هئو، چي ”سائين ڪيس آهي فلاڻي جج وٽ، ضرور توهانجو ماتحت رهيو هوندو سو چئوس!“ـ ” بابا ججن کي نه چئبو آهي ۽ عدالتي معاملن ۾ دخل اندازي ٺيڪ ناهي!“ ته به چچڙ ٿي چنبڙي پيو. چي ”سائين اسين به انصاف ٿا گهرون، ري گناهه ڦاسايا ويا آهيون!“ مون پنهنجا پندرهن ويهه منٽ وڃائي کيس دلجاءِ ڏني ۽ سمجهايو ته ”بابا اڃا ته ڪيس هليو ئي ناهي. فريادي ڌر جا شاهد شاهديون ڏين، توهان جو وڪيل کانئن آڏي پڇا ڪري. تنهن کانپوءِ توهان جي بچاءَ جا شاهد هلن، آخر ۾ سرڪاري وڪيل ۽ توهانجو وڪيل تقرير ڪري دليل ڏين پوءِ فتوا جي تاريخ مقرر ٿئي، انهي ۾ سال ٻه لڳي ويندا. تيسين اهو جج هجي يا بدلي ٿي وڃي. جي هجي به ته مورڳو ڳالهه ئي وسري وڃيس. انهيءَ ڪري ڪيس هلي بيهي، جڏهن فتوا جي تاريخ مقرر ٿئي تڏهن اچجو، مان حاضر! کيس چوندس.“ نوجوان کي اهڙي ڪاوڙ لڳي جو رکائيءَ مان چيائين ته ”سڌو جواب ڇو نه ٿو ڏين ته ڪم ڪونه ڪندس!“ ڪاوڙ ته اهڙي لڳم جو دل ۾ آيم ته يا ته دڙڪا ڏيانس يا گاريون ۽ تڙيون ڏيئي بيعزتو ڪري ڪڍانس. پر سور پي ويس. چيو مانس ته ”بابا تو ٺيڪ سمجهيو آهي مهرباني ڪري وڃي ٻيو در ڳولهيو!“ ٻاهر وڃي بڙ بڙ ڪيائين ته ”پئسا هلايون ها ته ڪم ٿي وڃي ها! “ تو بهه، نعوذبالله ماڻهن جا ذهن اهڙا ڄارو وڪوڙيل ۽ گندا ٿي سينوارجي ويا آهن، اهو مونکي اندازو ئي ڪونه هئو، واقعي پيڙهي وڇوٽي اچي وئي آهي.
مون ان نوجوان کي پنهنجو ئي تجربو ٻڌايو ته مان سيشن ڪورٽ بندر روڊ جي هيٺئين طبقي (گرائونڊ فلور) تي ڪورٽ ۾ ڪيس هلائڻ ۾ مصروف هئس ته ڏٺم ته ڄام صادق علي ورانڊي ۾ پيو اچ وڃ ڪري. سمجهيم ته ڪنهن ڪورٽ ۾ ڪم هوندس، جڏهن مان پهرين پهرين سب جج ٿيس ته لاڙڪاڻي ۾ سيشن جج هو، عزيزالله ميمڻ، ڏاڍو پيارو ماڻهو، يار ويس ۽ خدا ترس، حقيقت پسند ۽ شريف طبع ماڻهو هو. مونکي گهرائي نصيحتون ڪيائين. هڪ ڳالهه جو تاڪيد ڪندي چيائين ته ”جمال،عزتدار ماڻهو جي عزت ڪجي! تون آهين ڪامريڊ ماڻهو سو وڏن ماڻهن تي هروڀرو ڪاوڙ هوندئي، پر جمال تو ته کين عزتدار يا دولتمند ڪونه ڪيو آهي. معاشرو، سرڪار، زمانو ۽ هالو چالو دستور مطابق ائين ٿيو آهي. انصاف ۽ عزت ته هر ماڻهو جو حق آهي.“ مان هڪ ته ڳوٺاڻو ٻيو ابي ۽ اوطاقي ڪلچر جو ڪيڙيل سو اڳيئي اهڙي طبيعت رکندڙ هئس. اوطاق ۾ هر ايندڙ جو اٿي بيهي آدر ٿو ڪجي ۽ وڏي عمر وارن کي چاچا، ماما، ڏاڏا چئي، جهڪي ٿو ملجي.

مون جو ڄام صادق عليءَ کي ورانڊي ۾ اچ وڃ ڪندي ڏٺو ته پٽيوالي کي چيم ته انهي ماڻهو کي وٺي منهنجي چئمبر ۾ ويهار ۽ ڪوڪا ڪولا به پيارينس. هي 1970ع جو واقعو آهي. تن ڏينهين ڪراچي ۾ ڄام صادق عليءَ کي ڪو سڃاڻيندو به نه هو. پٽيوالو به وائڙو ٿيو ۽ سمجهائين ته شايد صاحب جو ڪ�