ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ي، معاف ڪري ڇڏيندو. علامه صاحب کي زندهه رکڻ مسلم امت جي وڏي خدمت ٿيندي، اجر ملندو.
اسلام اَنٽ تي چڙهي ويو آهي. سو لهي نٿو. حسن مجتبي، هڪڙا ٻه يورپي محقق مون وٽ وٺي آيو ته ”توهان سان جديد دور جو پڙهيل لکيل صوفي ٿو ملايان!“ مان نه مذهبي عالم آهيان نه صوفي سالڪ. اهي وڏا درجا ۽ منزلون آهن ۽ مون ۾ اهڙو افعال ڪونهي. هو يورپي محقق، ڪو تحقيق ئي صوفي مت (صوفي ازم) تي ڪرڻ آيا هئا. مون اٿندي ئي کين اسلام جي بين الاقواميت ۽ انسان ذات سان محبت بابت ننڍو ليڪچر ڏيئي وڌو، اهو به کين چيم ته يورپي ڪرستان ۽ يهودي اسلام سان بغض ۽ عناد رکن ٿا. تنهن ڪري اسلام ۽ مسلمانن تي ڪٽرپڻي ۽ مذهبي جنونيت جو الزام هڻن ٿا. هڪ لفظ کڻي گهڙيو اٿن بنياد پرست (fundamentalist) جو هندن، يهودين ۽ ڪرستانن ۾ گهڻو گهڻو وڌيڪ آهي. مسلمانن تي اهو ٺپو هڻڻ لاءِ ٽي وي تي رڳو اهو پيا ڏيکاريندا ته مسلمان نماز پيا پڙهن ۽ دعا گهري منهن تي هٿ پيا ڦيرائين. ڪرستانن جو پوپ يا ٻيا پادري لالٽين کنيون پيا لوڏيندا يا پاڻي ڇٽڪائيندا ته اهو به ڪجهه ڪونه آهي. يهودي ڀت سان مٿو لڳائي روئندا ته اهو به ڪجهه نه آهي. هندو ته الائي ڇا ڇا ٿا ڪن. رڳو نيپال مان گهمي پاڻ ڏسي اچو. هزارين ته اٿن ديويون ۽ ديوتا جي پيا شاديون ڪن. وڙهن ۽ ويڙهائن، ته به ڪا ڳالهه ناهي! باقي مسلمان آهن ڪٽا ۽ بنياد پرست. اها ته آهي سڌي سنئين (حرامپائي) ٻه اکيائي. هو صاحب هڪ ٻئي کي ڏسڻ لڳا پوءِ مون کان سوال ڪيائون ته ”صوفي ڇا هي، صوفي ازم ڇا آهي؟“
مون جواب ڏنو ته اهو آهي نج اسلام ڇاڪاڻ ته اسلام انسانيت جو درس ٿو ڏئي. هندو مسلمان، ڪرستان، يهودي جو فرق مٽائي ٿو ڇڏي. سڀ انسان ڀائر آهن ۽ عزت وارو رڳو اهو آهي جيڪو چڱا ڪم ٿو ڪري. قرآن ۾ آهي ته جنهن هڪ جِيوَ کي قتل ڪيو تنهن ڄڻ سڄي انسان ذات کي قتل ڪيو. اها آيت سڳوري به پڙهيم ته من قتل نفس، فقتل الناس جميعا. حديث سڳوري به آهي ته ”اي ڪعبه (ڪعبته الله شريف) تنهنجي ڪيڏي نه عظمت ۽ حرمت آهي، پر هڪ انسان جي عظمت ۽ حرمت توکان وڌيڪ آهي“ انسان ذات جي حق ۾ ايڏي وڏي فتويٰ ٻڌي هو صاحب وائڙا ۽ ڪجهه ڪجهه بي يقينيءَ جي ڪيفيت ۾ نظر آيا. هنن کي هو مون کي سوڙهو گهٽڻو سو وري به چيائون ته ”صوفي بابت ٻڌاءِ!“
مون چيو صوفي آهي لاڪوفي ۽ آزاد منش. جيئن وڻيس تيئن ڪري، رڳو خلق جو ڀلو گهري ۽ ڪري. ڀلي ڏاڙهي مڇون ڪوڙائي، تماڪ واپرائي، اڌ اگهاڙو رهي پر ڪنهن سان نفرت نه ڪري، نه دل رنجائي. لاڪوفي جو مطلب ئي اهو آهي ته هو ڪنهن خاص گروهه سان وابسته نه آهي. هنن صاحبن مون کي منهن تي ڦهڪائي ڏنو ته ”توهان ۾ به ڪيئي گروهه آهن. خاص ڪري شيعا ۽ سني جي هڪٻئي جا سخت مخالف آهن!“ ڏسو! مينهن سڄي ڪاري، ڳئون کي چوي هل ڙي پڇ ڪاري. ٽيڏي پسي ٽي، ته ٻئي جو ڪهڙو ڏوهه. چيم ”صاحبو توهان ڪئٿولڪ فرقي لاءِ اهڙي باهه ٻاري جو قومن جون قومون لڏي وڃي نئون کنڊ وسايو ۽ ائين آمريڪا وجود ۾ آيو. اڄ تائين اتر آئرلينڊ ۾ ڪئٿولڪ فرقي ۽ پروٽيسٽنٽ فرقن ۾ ڪوس لڳو پيو آهي. اسين ته گڏ رهون، کائون پيئون، شاديون مراديون ڪيون ۽ هڪ الله ۽ هڪ رسول کي مڃون ڪي ڀورڙا بيوقوف ڪن فتني باز ملائن يا سياسي کيڏاڙين جي چرچ تي ڪڏهن اتفاق سان اٽڪي پون ٿا پر وري به پاڻ ۾ صلح سانت ۽ امن جو معاهدو ڪن ٿا. اسان کي ته حضور صلعم جن اڳواٽ بشارت ڏئي ويا هئا ته سندن امت ۾ ٻاهتر فرقا ٿي ويندا. معنيٰ ته ٻاهتر ئي فرقا امت مسلم جو جز هوندا ۽ امت کان خارج نه هوندا. يعني انهن کي برداشت ڪرڻو آهي. اهو برداشت (tolerance) جو ڪيڏو وڏو ثبوت ۽ سبق آهي.“
چئي ڏنو مان ته توهان يورپي، ڪرستان ۽ يهودي هميشه لاءِ اسلام ۽ مسلمانن کان بد گمان رهيا آهيو ۽ پر خلوص ناهيو ۽ يهودين جيڪي ڪرستانن سان ظلم ۽ تعديون ڪيون ۽ وري ڪرستانن جي يهودين سان تعديون ڪيون، سي سڀ ڀلائي هاڻي ٻيئي اسلام ۽ مسلمانن خلاف ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺا آهيو. اسين وري به توهان کان فراخدل (liberal) آهيون ۽ سڄي انسانذات جا سڄڻ، حضور صلعم جو آخري خطبو (حجته الوداع) سموري انسانذات لاءِ اڻمٽ منشور آهي ته گوري کي ڪاري تي ۽ عربي کي عجمي تي ڪا فضيلت ناهي. سڀ هڪ جهڙا ڀائر آهن عزت رڳو ان کي آهي جنهن جا عمل چڱا آهن ۽ جنهن جي هٿ ۽ زبان کان ٻيا انسان محفوظ آهن.
جيئن مون کي اڳواٽ اندازو هئو، هنن صاحبن جي پتي تي پاڻي نه پيو. الٽو مون کان آڏي پڇا ڪيائون ته ”توهان ڪهڙو طريقو استعمال ٿا ڪيو؟“ مون به ڊسڙ ۾ پير هڻندي چيو ته ”جيڪو سڄي دنيا قبول ڪري ورتو آهي ۽ ان تي عمل ڪري پئي؟“ ڪرستان، هندو، ٻوڌي، دهريا ۽ ٻيا (سابعي) سڀ بت پرستي ڦٽي ڪري ان تي عمل پيرا آهن. ڪجهه وائڙائپ مان پڇيائون ته ڇا. مون چيو ”ذڪر“ جنهن کي توهان (meditation) ٿا چئو، اهو سڄي دنيا جو هڪ يونيورسل مذهب ٿي ويو آهي ۽ ان کي اهڙي مڃتا ملي وئي آهي. اهڙي طرح اسلام جي دعويٰ ۽ برنارڊ شا جي اڳڪٿي سچي ثابت ٿي وئي ته سموري دنيا اسلام جي سچائي کي قبول ڪري وٺندي. ذڪر بابت قرآن الحڪيم بار بار ورجايو آهي ته ذڪر ڪيو پنهنجي رب جو، بنا آواز، خفيه نموني پنهنجي من جي اندر (في نفسک) عجز ۽ ڀو سان صبوح ۽ سانجهي جو (سورة الاعراف، آيت 206) ۽ نه ٿيو غافلن مان.
هنن تي ڪو خاص اثر ڪونه ٿيو. پنهنجا مسلمان ئي اسلام سان اهڙي رعايت نٿا ڪن ته هو ڌاريا، بغض سان ڀريل، ڪيئن ڪندا؟ ڪجهه بي يقيني سان مون کان آڏا ابتا سوال ڪرڻ لڳا. اهو ته قبول ڪيائون ته (meditation) يعني ذڪر واقعي عالمي مڃتا ماڻي ورتي آهي. باقي بت پرستيءَ کي ترڪ ڪرڻ تي شامل راءِ نه هئا. مون کين ذهن نشين ڪرايو ۽ مڃيائون به، ته ذڪر مهل ڪو به بت، حضرت عيسيٰ عليه السلام جو يا بيبي مريم سڳوريءَ جو، يا شري رامچندر ۽ شري ڪرشن جو يا ڪنهن ٻئي جو پتلو سامهون رکڻ جو ضرور نٿو رهي، نه ئي ٽياس (cross) ڳچيءَ ۾ پائجي يا سامهون رکجي ٿو. بس رڳو هڪ سڀ کان وڏي آفاقي ۽ حاضر ناظر omnipotent قوت جو تصور ڪجي ٿو جا هر هنڌ ۽ هر شيءِ ۾ ويندي من ۽ شرير (جسم) ۾ به موجود آهي. جنهن کي اسين الله ٿا چئون ۽ ٻيا پرميشور (پرم ايشور)، گاڊ God يا ٻيو ڪجهه چون ٿا. حقيقت ۾ ڪنهن به شيءِ يا صورت کي اڳيان رکڻ مان مطلب ئي ان آفاقي قوت الله، گاڊ، يا پرميشور جي نفي آهي.
جيڪڏهن اهو هر هنڌ ناظر omnipotent ۽ وياپڪ (ساميءَ چواڻي) آهي ته پوءِ ڪنهن بت يا مورت کي وچ ۾ آڻڻ، انسان ۽ الله جي وچ ۾ رنڊڪ، پڙدو يا ڀِت آهي ۽ اصل الله يا پرم ايشور جي نفي آهي. اهو ته هر هنڌ ان مورت جي پٺيان، اڳيان، هيٺان ۽ مٿان موجود آهي. مورت ته اجايو اٽڪاءُ آهي، ان ڪري ئي اسلام جو بنيادي رڪن ”وحدت“ لاالھ سان، شروع ٿئي ٿي ته ڪونهي ڪوئي وجود عبادت لائق سواءِ الله جي. پوءِ الله جو ڪهڙو به کڻي نالو رکو، اهو ته واحد آهي، ويا پڪ آهي الک نرنجن آهي ڳالهه مڙيئي هڪ آهي. منهنجي لنڊن ۾ اهڙن خيالن جي ڏيوٺ، پروفيسر ارون سان اسراريت جي موضوع تي ٿي چڪي هئي ۽ هو ۽ سندس زال ميري انهي جا قائل هئا. م