ايندو نھ وري ھي وڻجارو

�ين کي اڪيلي سر ويندي ڏٺو. ڪنهن کي ساڻن کنئوس ڪرڻ جي مجال نه هئي. هر عورت حجاب ۾ هئي يعني يا ته کيس چادر ويڙهيل هئي يا ڊگهو ڪوٽ پاتل هئو. خبر ئي نه پوي ته ڀنگياڻي آهي يا نوابزادي. هر ڪنهن کي سڏين خانم ۽ مرد کي آقا. جيڪو لقب هتي وڏا ماڻهو فخر سان آقا! چئي سڏيندا آهن، اتي ٽئڪسي وارو به آقا يا آغا ۽ گهرو نوڪر به آقا. ميڪ اپ جا دڪان بند ميڪ اپ ڪا عورت ڪانه ڪري. هڪ ڌڪ سان طبقاتي سماج ختم.
ارسنجان ۾ صحت کاتي جو ڊائريڪٽر هجي هڪ ميڊيڪل اسٽور وارو. ظاهر آهي ته ان کي ان ڊاڪٽرن جي مريضن جي، اسپتالن جي ۽ دوائن جي سموري خبر پوندي ۽ اهڙيون سموريون خبرون شيراز جي هيڊ آفيس کي لوڪل بخشدار (اسسٽنٽ ڪمشنر) معرفت لکي موڪليندو هو ۽ هڪ ڏينهن ۾ تدارڪ ٿي ويندو هو. بخشدار وري ڪهڙو، هڪڙو ٽيهن پنجٽيهن سالن جو شريف نوجوان هئو جنهن ۾ آفيسريءَ جي ڪا خوبي ڪانه هئي. مون سان به ملڻ آيو. اتي رواج آهي ته جُتي گهر ٻاهران لاهي پيرين اگهاڙو گهر ۾ داخل ٿبو آهي. گهر ۾ فرنيچر ڪجهه به نه، هڪ گلم تي اڇيون چادرون وڇايل، اتي پٽ تي ويهبو. مانيءَ جي دعوت ڏنائين، مون اهو چئي انڪار ڪيو ته مان عمر رسيده آهيان پنڌ نه ڪري سگهندس. چيائين ته سندس سهري جي پڪ اپ آهي سا موڪليندو معنيٰ وٽس به گاڏي ڪونه هئي. پڪ اپ سندس سهرو پاڻ کڻي آيو معنيٰ ڊرائيور به ڪونه هئن. اسان سلوار قميص ۾ رڳو چمپل پائي نڪتاسون ڏيک ويک ته هئو ڪونه، پنج ڇهه ڀاتي هئاسون، مان، منهنجي گهر واري، ساجد (پٽ)، شبانه (نياڻي)، ڊاڪٽر اظهر ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر فوزيه ۽ سندس ننڍڙو پٽ محمد فائز، جتيون لاهي اندر داخل ٿياسون ته ميزبان خواتين جي سفيد لباس ۾ هيون ۽ مٿو به سفيد ڪپڙي سان ڍڪيل هئن اٿي آڌر ڀاءُ ڪيو.
ايراني هڪ ته سهڻا ٻيو سادو سفيد لباس، بس جنت جون حورون ٿي لڳيون. سڀ مرد عورتون پٽ تي سفيد چادرن تي ويٺاسون ميزبان خواتين اٿيون ۽ ننڍڙن شيشي جي گلاسن ۾ قهوو (ڪاري چانهه) کڻي آيون. ڪچهري ڪندي قهوو ختم ڪيوسين ته خواتين ماني آڻڻ جو پڇيو. ماني لاءِ اٿيون ته ڊاڪٽر فوزيه به اٿي ۽ اسان کي سنڌيءَ ۾ چيائين ته هتي رواج آهي ته سڀ گڏجي ڪم ڪنديون آهن سو منهنجي گهر واري ۽ شبانه به ساڻن گڏ بورچيخاني ۾ ويون ۽ پليٽون ۽ ماني کڻي آيون. ماني وري ڪهڙي، سادا چانور ۽ هر هڪ لاءِ اڌ واڱڻ جو ۽ هڪ ڪباب، ماني کائي پوري ڪئي سون ته سڀني گڏجي ٿانو کنيان ۽ مٿان وري قهوو پياريو ويو بس، دعوت ختم. اتي مون کي احساس ٿيو ته ’دعوت شيراز‘ ڇا ٿيندي آهي. نڪو ست رڇي نه ڪو ٺٺ ٺانگر نڪو ٻيا دعوتي. رڳو گهر ڀاتي. هيءَ ته هئي بخشدار جي دعوت، غريب غربي جي ته اڃا به سادي هوندي! ڪيڏو نه چڱو رواج چئبو. هت اسان وٽ دعوت معنيٰ سڄو گهر هيٺ مٿي، گهڻا طعام، گهڻا مهمان، گهڻي ٺاهه ٺوهه ۽ گهڻو خرچ، ميزبان پاڻ کي ڦيهي وجهندو.
منهنجو مرحوم دوست غلام النبي سومرو تمام سٺا جملا ڳالهائيندو هو. هڪڙو وڏو ماڻهو سندس دوست ٿيو سو وٽس مهمان ٿيڻ تي ڏاڍو زور ڀريائينس چي ”گهٽ ۾ گهٽ ٽي ڏينهن منهنجي مهماني کائيندين!“ سهي سنبري ٽن ڏينهن لاءِ موڪلائي توڪلائي نڪتو. ساڳئي ڏينهن رات جو بنا موڪلائڻ جي ڀڄي آيو. پڇيو سونس ته ”غلام النبي توسان ڪهڙي ويڌن ٿي؟ چيائين ته ”مهمان نوازيءَ سان منهنجو ساهه گهٽي ڇڏيائين“ اصل لفظ هي چيائين ته He suffocated me with hospitality
ڊاڪٽر اظهر جو جيڪو ڊئريڪٽر صحت (ميڊيڪل اسٽور وارو) سو به اڪثر ڳورهاري زال سميت وٽس ايندو هو ۽ اسان کي ماني جي دعوت ڏيندو هو ۽ اسين اڪثر لنوائيندا رهياسون ۽ سندس ماني ڪانه کاڌي سون. اهڙا صاف دل ماڻهو جو جڏهن کيس نياڻي ڄائي ته ڊاڪٽر اظهر کي چيائون ته محمد فائز (منهنجو پوٽو) جي ڪنوار ڄائي آهي. هن کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي خوبي يا چڱائي ٿي سگهي ٿي.
ارسنجان جو فوجي سربراهه هڪ نوجوان هو. عراق ۽ ايران جي لڙائي هلندڙ هئي. نوجوانن، ڳڀرو نوجوانن کي زوري ڀرتي ڪندا هئا. هڪ دفعي شيراز جي بازار ۾ گهمندي ساجد منهنجي ننڍي پٽ کي به فوجي گاڏي ۾ ويهاري زوري ڀرتي لاءِ کڻي ويا. سندس ماءُ ڏاڍي پريشان ٿي وئي مان به پريشان ٿي ويس پر ٻاهريون ڏکو قائم رکيم ۽ چيم ته ”ڊاڪٽر اظهر کي ٿا موڪليون هو فارسي فر فر ٿو ڳالهائي سو وٺي ايندس.“ اظهر به بازار مان نڪتو ته کيس ساجد جو پاڪستاني پاسپورٽ ڏنم ته وڃي اهو ڏيکاري کيس وٺي اچي هو هڪدم ٽئڪسي ۾ فوجي هيڊ ڪوارٽر ڏانهن روانو ٿيو ۽ دلجاءِ ڏيندو ويو ته ”بس اڌ ڪلاڪ اندر وٺي ٿو اچانس خاطري ڪيو هت هرڪو سرڪاري ڪم هڪدم ٿي ويندو آهي!“ ساجد جي ماءُ هٿن مان پئي وڃي پر ان وقت تمام سرها ٿياسون جڏهن واقعي اڌ ڪلاڪ اندر ساڳئي ٽيڪسي ۾ ساجد کي ساڻ وٺي آيو.
نه ته، ايراني عورتن ويچارين کي خبر ئي ڪانه پوندي هئي ته سندن نوجوان پٽ ڪيڏانهن گم ٿي ويو. پوءِ جڏهن شهيد جو لاش ايندو هو ته سرڪار طرفان سندس گهر تي چراغان ٿيندو هئو ۽ ماڻهو کين مبارڪون ڏيڻ ايندا هئا پر مائرون ويچاريون ته ذهني مريض ٿي پونديون هيون، گهڻو ڪري نفسياتي مريض هئا.
هڪ عورت کان ڊاڪٽر فوزيه پڇيو ته کيس گهڻا پٽ هئا؟ جواب ۾ چيائين ته ”ڄڻيا ته ست هئم پر هاڻ چوان ٿي ته هوند هڪ به نه ڄڻيان ها ته چڱو!“ـ ”اڙي ڇو؟“ چي ”هڪ جي به خبر ڪانه اٿم ته ڪٿي پيو وڙهي ۽ ڪڏهن سندس لاش پهچندو؟“ توبهه! اهڙي ماحول ۾ملٽري چيف جي ڪيڏي نه اهميت هوندي! اهو به اسان وٽ آيو. سادا ڪپڙا، پيرين پيادو ۽ در کڙڪائي اجازت وٺي جوتو ٻاهر لاهي اچي پٽ تي ويٺو. مون کي فارسي اڌو گابري اچي سو ساڻس ڪچهري ڪيم. ڊاڪٽر اظهر سان ته کلي ٽهڪ ڏئي پي ڪچهري ڪيائين ۽ مانيءَ جي دعوت ڏنائين چي ”تنهنجا والدين آيا آهن سو دعوت ضرور ڪبي!“ اظهر نه! ڪندو رهيو ۽ مون کي به سنڌيءَ ۾ چيائين ته ”توهان به پهرين نه! نه! ڪري پوءِ هائو ڪجوس.“ چئبو ته پهلي آپ وارو ڪلچر اصل ۾ ايران کان ئي آيل آهي. مون نه! نه! ڪري سواريءَ جو بهانو ڪيو ته هن ان کي هائوڪار سمجهي چيو ”بس! سڀاڻي رات جي ماني مون وٽ، گاڏي مان کڻي ايندس.“ پوءِ وري سمجهايائين ته وٽس پنهنجي جاءِ ڪانهي سو ڀاءُ سان گڏ هڪ معمولي جاءِ ۾ رهندو آهي ۽ اڌ ڪرايو ڀاءُ کي ڀري ڏيندو آهي مون پڇيو ڇو ٿو ائين ڪري؟ ته چيائين ته ”هڪ ته سرڪاري طرح جاءِ وٺڻ جو ڪرايو سندس پهچ کان ٻاهر ٿي ويندو، ٻيو ته ڀاءُ به دل ۾ ڪندو!“ مون کي ڪجهه حيرت لڳي پر چپ رهيس.
ٻئي ڏينهن پاڻ پنهنجي سر هڪ ڀڳوڙي گاڏي کڻي آيو. drive به پاڻ پي ڪيائين سڀني کي هڪ گاڏيءَ ۾ واڙي هڪ پراڻي ڪچي ۽ گاري واري جاءِ وٽ اچي بيٺو، جتيون لاهي اندر ٿياسون ته هڪ ڪمري وارو معمولي ڪوارٽر نظر آيو ٻاهر ننڍڙو آڳنڌ هئو جنهن تي اڇي چادر وڇائي ڇڏي هئائون. سندس خانم ۽ سندس ڀاءُ جي خانم آڌرڀاءُ ڪيو ٿوري ڪچهري کان پوءِ عورتون قهوه آڻڻ لاءِ اٿيون ته مون موقعي جو فائدو وٺي کانئس پڇيو ته ٻڌايو ته ”غازي جو درجو وڏو يا شهيد جو!“ هڪدم چيائين ته ”شهيد جو!“ مون به هڪدم پڇيو مانس ته ”پوءِ تو