ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ا ڏسو ته ڪيئن نٿو ناشتو ڪري!“ هو ٻاهر ويو ۽ ڊرائيور کي هٿ کان وٺي اچي اسان سان گڏ ويهاريائين، خواتين جي روبرو. هن مزي سان ويهي پيٽ ڀري ناشتو ڪيو. مار، ايڏي عزت النفس ۽ ايڏي تهذيب!
شيراز ۾ سڌو آياسون هوٽل تي. پنجن ڏهن منٽن ۾ تازا توانا ٿي ساڳي ٽئڪسيءَ ۾ سوار ٿي بازار (شاپنگ سينٽر) ۾ وياسون. عورتون خريداري ۾ مشغول ٿي ويون. اسان نظاري بازي ۾ . لڙائي جي ڪري ايراني سِڪي تمن جو اگهه ايڏو ڪري پيو هئو جو ماڻهو نوٽن جي ڇٻي ڀري پوءِ سودو سلف وٺڻ نڪتا ٿي. خدا نه ڪري جو اهڙا ڏينهن پاڪستان تي اچن. مون ڪتابن جي دوڪان تان فارسي مان انگريزي واري ڊڪشنري ورتي ۽ بوستان سعدي ورتم گلستان سعدي ته سڄو پڙهيل هئم باقي بوستان هت پاڪستان ۾ نٿي مليو، سو ياد ڪري وٺي ڇڏيم. بوستان جو نالو وٺڻ سان هينئر ئي اٿي بيهي پنهنجي مختصر لئبرري ۾ ڦلهوڙي وڃي ڪڍي ورتم ۽ کولي ڏيڍ ٻه ڪلاڪ پڙهڻ ۾ وڃائي ڇڏيم. پراڻيون يادگيريون نيون ٿي ويون.
بنام خداوند جان آفرين
حڪيم سخن در زبان آفرين
خداوند بخشنده ودستگير
ڪريم خطا بخش وپوزش پذير
مزو اچي ويو. دماغ جي ڪمپيوٽر ۾ اهي بيت محفوظ ٿيا پيا هئا. ديباچي ۾ لکيو پيو آهي ته لنڊن واري انڊيا آفيس لئبريري ۾ جيڪي گلستان ۽ بوستان جا پراڻا نسخا 720 هجري وارا آهن تن سان هي نسخو ڀيٽيو ويو آهي. بلي انگريز بلي! حڪومت ڪري ته انگريز ڪري. سڄي دنيا جا ڪتاب ۽ اصلي... نسخا ۽ مسودا توڙي پروانا ۽ عهدناما توهان کي اتي ملي ويندا. ڏينهن ٻه نه، لاڳيتو ٻارهن مهينا ان لئبريري ۾ ويهو ته پڙهڻ ته پري ٿيو رڳو ڏسي ۽ نظر مان ڪڍندي پورا نه پوندا. واهه ڙي انگريز واهه ! لک شابس هجيس. اسان جو افعال اهو آهي جو ٽالپر مير صاحبن جو تحريري مواد يڪجاءِ ڪري نه سگهيا آهيون. گهڻن صاحبن کي اها به خبر نه آهي ته مائي خيري جنهن مسجدون، مدرسا، ڪتبخانا، مسافر خانا جوڙايا ۽ ڪيئي خير جا لازوال ڪم ڪيا، سا مير ٽالپر هئي ۽ سندس مرقد گنجي ٽڪر تي عبرت جا ڳوڙها ڳاڙي رهي آهي. جڏهن ته مشهور فتني باز وزيرن تاجي ليکي ۽ راڄي ليکي جا مقبرا گنجي ٽڪر تي ڪر کنيون بيٺا آهن ۽ سرڪاري خرچ تي انهن جي مرمت ۽ ليپاپوتي ٿيندي اچي. ڄڻ ته ڪن پيرن جا مقبرا آهن.
جيڪا اصل ڳالهه ڪرڻي هئي سان ته رهجي وئي! ايران جي شهر شيراز ۾ ڊاڪٽر اظهر کي وڃڻو هو وزارت صحت (سيڪريٽريٽ) ۾ وزير کان هڪ هفتو موڪل منظور ڪرائڻ لاءِ، سو بي اونو ٿيو اسان سان بازار ۾ پي هليو. يارهين بجي منهنجي چوڻ تي چيائين ته ”بابا هتي اسان وارو سرڪاري طريقو ۽ ڊيگهه ڪانهي. بيٺي پير ڪم ٿي ويندو يا انڪاري جواب ملندو!“ مون جو سڄي ڄمار سرڪاري نوڪري ۾ گذاري هئي سو اشتياق ٿيم ته اهو رنگ اکئين ڏسان. چيو مانس ته مون کي وٺي هل. چيائين حاضر ڀلي! پر اتي غير واسطيدار يا ڪچهري باز ماڻهو کي داخلا نه ملندي آهي توهان ڪار ۾ ويٺا رهجو. وياسون ته هڪ وڏي بلڊنگ (عمارت) وٽ ڪار بيهاري جاءِ جي ورانڊي ۾ ئي هڪ کڙڪيءَ وٽ ويٺل آفيسر کي درخواست ڏنائين جنهن نوٽ هڻي ٻي کڙڪي ڏانهن اشارو ڪيس. کڙڪي کي اسين چئون ڳڙکي يا دري پر مون ڄاڻي واڻي لفظ کڙڪي استعمال ڪيو آهي.
پراون لفظن کي پنهنجائڻ (اپنائڻ) ۾ بخيلي نه ڪجي بخيلي ڪبي ته ٻولي جو واڌارو بيهي رهندو. کڙڪي به اسان جو لفظ آهي ته اپنائڻ به. چوندا آهن ته وڏو آپي خان بڻيو وتي. يا چئبو ته آپيشاهي ڪانه هلندي. ائين به چون ته اپني گهوٽ ته نشا هووئي(يا ٿيوئي). اظهر ٻاهر نڪري چيو ته ”وزير اڄ آيو ڪونهي پر فڪر ناهي، هتي ڪو به غير حاضر رهندو ته سمورا اختيار ٻئي کي ڏئي ويندو. ڏسجو ته سڄو ڪم ورانڊي ۾ ئي ٿي ويندو!“ هڪڙي دريءَ مان ٻي دريءَ تي ڪاغذ هٿ ۾ کنيون نيٺ وڃي وزير جي دروازي تي پهتو جلد ئي اندر ويو ۽ وزير جي نائب موڪل منظور ڪري آرڊر لکرائي هٿ ۾ ڏنس جو کڻي اچي اسان کي ٻڌايائين ته موڪل ملي وئي. واهه، عجب نظام هئو نه روڪ نه ٽوڪ نه رشوت، نه ديرمدار، وزير تائين ڪاغذ پهتا ۽ منظوري ملي وئي.
اسان وٽ الائي ڇو لکپڙهه کي اينگهه ڏني ٿي وڃي ۽ ڪنهن جي مٿي ۾ اها ڳالهه نٿي ويهي ته اجائي لکپڙهه ڪري، ڪاغذ، وقت ۽ لياقت کي ڇو زيان ڪجي؟ ٻيا سرڪاري کاتا محڪما ته ٺهيو پر هاءِ ڪورٽ جي ڳالهه ٻڌايم ته ڪلارڪ يا پٽيوالي جي ريزڪي موڪل جي درخواست وڃي سپريڊنٽ وٽ، اهو موڪلي ڊپٽي رجسٽرار کي جو نوٽ هڻي موڪلي رجسٽرار کي ۽ اهو وري نوٽ هڻي موڪلي چيف جج کي، چيف جسٽس، نعيم الدين صاحب وري ان تي لکي ته discuss روبرو ڳالهايو! اندر ئي سڙي وڃي. ٿيو نه ته وقت ۽ قابليت جو زيان؟ جسٽس صاحب وري پڇي ته ڇا ڪجي؟ مان چوان ته سائين هائو! يا نه! yes or no ”اڇا! تو ڦر ٺيڪ هئي ڪردو! ڪردو!“ـ ”يس ماءِ لارڊ!“ چئي نڪري اچو. چئبو ته مسئلو رڳو اختيارن جي چسڪي وٺڻ جو آهي. خلق جي ڀلي جو ڪو اونو ڪونهي. نڪي مملڪتي ڀلائي جو.
علامه المشرقي چوندو هو ته ”ڪعبته الله ۾ رکيل پٿر جا بت ٽوڙڻ ڪا وڏي ڳالهه ڪانهي، ماڻهن جي دلين جا بت ٽوڙڻ وڏو معجزو آهي. تمام وڏو!“ اسان دلين ۾ لکين ڪروڙين بت ويهاري ڇڏيا آهن. انهن کي ٽوڙڻ يا ڪڍي اڇلائڻ تمام ڏکيو ڪم آهي مرزا غالب به بيوسيءَ مان فرمايو ته ”هزارين خواهشون اهڙيون جو هر خواهش تي دم نڪري. گهڻائي نڪتا ارمان منهنجا تڏهن به گهٽ نڪتا.“ بلڪل سچ فرمايو مرزا صاحب. خواهش کي ڪڏهن به ختم نٿو ڪري سگهجي. البته ڪجهه عرصي لاءِ دٻائي سگهجي ٿو. امام خميني پنهنجي اخلاق، سچائي، عمل ۽ ڪردار سان اهو ڪارنامو ڪري ويو. شري رامچندر به فرمايو ته ”انسان جو ڪرتَويه (ذميواري) آهي چڱا ڪم ڪرڻ ۽ نباهڻ“ سندس چوڻ هو ته ”ماڻهو پنهنجي نيڪ عملن سان ديوتائن جي پد تي پهچي سگهي ٿو بلڪه ان کان به آڳاهون پد ماڻي سگهي ٿو.“ اهو ديوتائن کان به آڳاهون پد ڇا آهي؟ سو سمجهو ڪي سمجهن.
ايران جو ذڪر نڪتو آهي ته ان کي پورو ڪندو هلجي منهنجي قلم ۾ ايڏو تاثير ته نه آهي جو الطاف شيخ جيان مزيدار، لطف ڀريا ۽ اونهي نظر وارا سفرناما لکان. هر ڪنهن جي پنهنجي اک ۽ پنهنجي اسٽائيل (لکڻي) آهي. لکڻي جو انداز چئي سگهجي ٿو. پر اسٽائيل پنهنجو جداگانه مفهوم رکي ٿي. درحقيقت ڪنهن به لفظ جو ٻي ٻوليءَ ۾ اهڙو ئي جاندار متبادل لفظ ملڻ ذري گهٽ ناممڪن آهي. البته مسلسل استعمال سان متبادل لفظ اها معني ٰ پڪڙي وڃي ٿو. هڪ دفعي اوچتو حميد آخوند صاحب مون کان پڇيو ته ”جمال صاحب چئلينج کي سنڌي ۾ ڇا چئجي؟“ مون چيو ”چئلينج.“ چيائين ”نه! سنڌي لفظ کپي!“. مون کي نه آيو ڪجهه ڏينهن کانپوءِ کيس فون ڪري يا روبرو چيم ته ”چئلينج آهي للڪار“ چيائين هائو پر ”اهو مفهوم استعمال کان پوءِ وڃي بيهندو.“ هڪڙي دفعي رباني چيو ته ”جمال ون ٽو ون one to one جو ترجمو ٻڌاءِ!“ کيس ڪو انهيءَ ٽائيٽل وارو ڪتاب ترجمو ڪرڻو هو. مٿو هڻي بيٺس مون کي نه آيو. کيس به نه پي سجهيو. لفظ جو واسطو تاريخ، ڪلچر، رسم رواج ۽ پسمنظر وغيره سان ٿئي ٿو. ٽن ڏ�