ايندو نھ وري ھي وڻجارو

�نهن کان پوءِ رباني کي حيدرآباد فون ڪيم ته متبادل لفظ ملي ويو چيائين ٻڌاءِ چيومانس ته ”جوڙ جيس“ چيائين ”فرسٽ ڪلاس.“ پڇيائين ته ”ڪيئن هٿ ڪيئه؟“. ظاهر آهي ته اهڙا لفظ ڪنهن ڊڪشنري ۾ ته ڪونه هوندا چيو مانس ته ”ون ٽو ون مقابلي جو منظر ٿو پيش ڪري سو ٻلهاڙي ۽ ملهه ڏي هليو ويس، ملهن جا به جوڙ ٺهندا آهن ۽ جسامت جي لحاظ کان انهن کي ’جوڙجيس‘، هڪ جهڙا هڪ جيترا چئي سگهجي ٿو، وري جڏهن ٻه وڏا ماڻهو پاڻ ۾ اٽڪندا آهن ته چئبو آهي ته ادا پاڻ ۾ ’حيثي‘(هڪ حيثيت وارا) آهن پاڻ ئي پڄي وٺندا، اسان غريبن جو ڇا وڃي. تنهن ڪري ٻيو متبادل ترجمو آهي”حيثي“ اهو به وڻيس پوءِ خبر ناهي ته ڪتاب جو ڪهڙو نالو رکيائين جوڙجيس يا حيثي.
ڏسو هڪ لفظ لاءِ ڪيڏي جاکوڙ ڪرڻي ٿي پوي. هڪڙو افسانو ”پاشا“ منهنجو سمجهي پيا ڇاپيندا آهن. حقيقت ۾ اهو گورڪي جي ڪتاب مدر(ماءَ) مان اخذ ڪري ترجمو ڪيو ويو آهي. توبهه! ترجمو ڏاڍو ڏکيو آهي خاص ڪري جذبات، احساسات ۽ ڪردار نگاري جو. اونهاري ۾ اسڪولن کي ته ٺهيو، ڪورٽن کي به وئڪيشن ملندي آهي. اسين اترادي ماڻهو گرميءَ جا ڏينهن گذارڻ لاءِ ڪوئيٽا کي ترجيح ڏيندا آهيون. ڪوئيٽا جي ٻولي ڪلچر، اٿڻي ويهڻي، بلڪل لاڙڪاڻي، شڪارپور ۽ جيڪب آباد (خانڳڙهه) واري آهي. سو پورو مهينو ڪوئيٽا جي دلڪشا هوٽل ۾ خلاصو ڪمرو وٺي انهي ارادي سان ويس ته گورڪي جو سڄو ڪتاب ”مدر“ ترجمو ڪري وٺندس. ترجمي لاءِ رڳو لفظ نٿا گهرجن پر اهي جذبا، احساس ۽ ڪردار پنهنجي جند ۾ رچائي اها ڪيفيت پيدا ڪري پوءِ ان جي اپٽار ڪبي. اهو ترجمو اهڙو بيٺو جهڙو ڪر نج سنڌي يا مقامي هجي.
محترم محمد ابراهيم کي لکي موڪليم ته هي گورڪي تان ورتل ترجمو آهي. هن صاحب مهراڻ ۾ ڇپي صاف لکيو ته ليکڪ گورڪي مترجم جمال ابڙو. پر محمد ابراهيم جهڙي عالم ۽ اسڪالر به پاڻ مون کي چيو ته هن ’گورڪي‘ جون سڀ لکڻيون پڙهيون آهن تڏهن به خبر نه پئي پوي ته ڪهڙي شهپاري جو ترجمو آهي. چيائين ته محترم محمد عثمان ڏيپلائي اچي نڪتو ان کي ڏيکاريم ته هو هڪدم سمجهي ويو ڇو ته ان گورڪيءَ جو سڄو ڪتاب پاڻ ترجمو ڪري ’ماءُ‘ جي عنوان هيٺ ڇپائي به ڇڏيو هو. پر ڏيپلائي صاحب به مڃيو ته جمال صاحب جو هي ترجمو اتم ۽ اصل جي روح مطابق آهي، سو کيس زور ڀري ’مدر‘ جو نئين سر ترجمو ڪرائي ٻيهر ڇپائي ڇڏيو.
ڏيپلائي صاحب عجيب ڀل مانسيءَ جو پتلو هو تمام مذهبي ۽ پڪو مسلمان هوندي به ڇاڪاڻ ته هن جي دل ۾ غريب عوام لاءِ ڀرپور همدردي هئي ۽ هاري ۽ پورهيت جو ڀلو چاهيائين ٿي، هو نيڪ نيتي ۽ پوري اخلاص سان کاٻي ڌر جي عوامي تحريڪن جو حامي بڻجي ويو. طعنا مهڻا به مليس پر هو مرد مجاهد، لاپرواهي ۽ لاغرضيءَ سان نسنگ نروار ٿي بيهي رهيو ۽ سرڪاري عتاب ۽ مالي نقصان جي پرواهه به نه ڪيائين. ڏيپلائي صاحب جي صلاح تي جويي صاحب مونکي همٿايو ته سڄو ڪتاب ’مدر‘ ترجمو ڪيان. مون صفا نابري واري چيم ”رڳو پاشا ترجمو ڪرڻ تي مون پنهنجي حياتي جا قيمتي ٽيهه ڏينهن وڃايا آهن سڄو ڪتاب ترجمو ڪرڻ تي عمر ڳري ويندي.“ جويي صاحب وڌيڪ زور نه ڀريو.
ترجمو ڪرڻ تمام ڏکيو آهي يا ته ڀٽائي صاحب جهڙي ڏات هجي جو عربي يا فارسيءَ جو اهڙو ترجمو ڪري وڃي جو پتو ئي نه پوي. ”وڍيل ٿي وايون ڪري، ڪُٺل ڪوڪاري!“ ڪير چوندو ته هي پارسيءَ مان ترجمو آهي. سچ ته هي ترجمو آهي به ڪونه. اندر جو اُهاءِ، اٻڙڪو يا اولڙو آهي جو پنهنجي جند ۾ اڀري اچي پوءِ ٿو ڦاٽ کائي. قرآن شريف جي آيت ”الله الغني و انتم الفقراء“ کي اهڙو سنڌي ۾ ڍالي ڇڏيائين جو ڪوبه نه چوندو ته ”ڏاتار ته تون، ٻيا مڙيئي مڱڻا“ قرآني آيت آهي.
يا مشهور پارسي بيت ڏسو:
حال مارا خود بداني، من چگويم پيش تو
يعني حال منهنجو پاڻ ٿو ڄاڻين مان تو آڏو ڇا چوان. انهي کي شاهه سائين اهڙو نج سنڌي ۾ پلٽي ڇڏيو جو گمان ئي نه ٿيندو ته اهو ڪو پارسيءَ تان ورتل آهي فرمايائين:
ڪڄاڙو ڪهانءِ معلوم توکي سڀڪي.
ڪڄاڙو جو استعمال اتي اهڙو مهلائتو ۽ خوبصورت آهي جو وڃي ٿيا ست خير!
ڪنهن سهڻي فن پاره کي سهڻي انداز ۾ پنهنجي ٻوليءَ ۾ پلٽي ڇڏڻ چوري ناهي. اسانجي ئي دور ۾ ڪشنچند بيوس جهڙي مهان فقير منش شاعر علامه اقبال جو مشهور ترانو ”آتا هي ياد مجهه ڪو گذرا هوا زمانا“ اهڙي ته سٺي نموني پيش ڪيو جو اڄ تائين دل تي اڪريو پيو آهي:
تازو تري اچي ٿو دل تي اهو زمانو
لامن تي لوڏ منهنجي شاخن تي شادمانو
مون پنهنجي حياتي جا ٽيهه ڏينهن ته وڃايا پر پنهنجي وزن جي خبر پئجي ويم، وري ترجمي کان بان ڪري ڇڏيم. ڳالهه ڪندا آهن ته هڪ نوجوان کي ڪثرت جو شوق هئو. هڪڙو ورزش ٻيو خوراڪ ٽيون ڦوهه جواني! جڏهن ڏورا ۽ جسم مضبوط ٿيس ۽ جوت وڌيس ته مڙس کي هرکر ٿي ته طاقت آزمائجي. هڪ وهڙو (جڙ ڍڳو) ڪنڍي سڱن وارو آيو سو دل ٿيس ته ان جي سڱن ۾ ٻانهن وجهي ان کي دسجي يا ڪم ازڪم جهلي بيهجي. دوستن جهليس به ته متان اهڙو ڪم ڪري! پر جوان پنهنجي جوت ۽ هنيانءِ جي ٻل تي کڻي وهڙي جي سڱ ۾ ٻانهن وڌي وهڙي به جو ڪنڌ کي موڙو ڏنو ته نوجوان جي ٻانهن ٽڙڪ ڪري ڀڄي پئي. ڦڪي مرڪ مرڪندي چيائين ته ٻانهن سو ڀڳي باقي پنهنجي وزن جي خبر پئجي وئي.
ٻانهن ڀڄڻ کان اڳ وزن جي خبر پوي ته اهو سٺو آهي. پنهنجي وت وس آهر ڇاڙڪيون ڇڏجن نه ته اجايو ڏٺو ٿيڻو پوندو. تنهن ڪري شيخ سعدي رحمت الله عليه صلاح ڏني آهي ته
”تامرد سخن نه گفته باشد عيب و هنرش نهفته باشد“
يعني جيستائين ماڻهو ڪجهه ڳالهائي نٿو تيسين سندس عيب يا هنر ڍڪيا پيا آهن .
انگريزي ۾ به چوڻي آهي ته ڳالهائڻ چاندي آهي ۽ خاموشي سون. لکڻ به ڳالهائڻ آهي. اسين ليکڪ جو ڪڏ ڏئي ان ميدان ۾ ٽپي پيا آهيون، تن کي پنهنجي وزن جي اڳواٽ ڄاڻ هجڻ کپي. هرو ڀرو پنا ڪارا ڪرڻ ۾ نه هُوندِ نه شُڪر. هرڪو پاڻ ڄاڻي. هڪڙن سڄي حياتي وقف ڪري ڇڏي، اهي ڀلي ڊڪشنري لکن، لوڪ ادب لکن يا سنڌوءَ جو سفر لکن سندن مٽي مان لهندي.
ڏيپلائي صاحب جو هڪ ٻيو واقعو ياد ٿو اچيم. جيڪو ڏيپلائي صاحب جي سچائي، مخلصي دليري ۽ بي نيازيءَ جو اڻمٽ رڪارڊي (لکت ۾) ثبوت آهي. هي اسان جي عوامي سياسي تحريڪ جون لڪل ڳجهيون ڳالهيون آهن. پر ورهيه لنگهي ويا آهن. هاڻ ڪو ڀؤ ڀولو ناهي. ڪامريڊ عبدالقادر کوکر ۽ حيدر بخش جتوئي پارٽي جا تمام مخلص ۽ متحرڪ ڪارڪن هئا جن پنهنجي سڄي حياتي ۽ ڪئريئر ۽ دنياوي واڌ ويجهه کي قربان ڪري پاڻ کي هارين جي حقن حاصل ڪرڻ لاءِ وقف ڪري ڇڏيو هو. ٿيو ائين جو حيدر بخش جتوئي جيل ۾ واڙجي ويو. ڪامريڊ عبدالقادر وري رڄ چڱو مڙس، نرم مزاج ۽ اختلاف راءِ کي ريٽڻ وارو ماڻهو. انهي صورتحال جو فائدو وٺي هاري پارٽي جي ڪن جوشيلن حقيقت ۾ پاڻ هرتڙن پارٽي اندر ڏنڊا انقلاب (coup) ذريعي اٿل پٿل آڻي قبضو ڪري ڇڏيو. حيدربخش جتوئي ۽ ڪامريڊ عبدالقادر