ايندو نھ وري ھي وڻجارو

کي نظرانداز ڪري پنهنجا من پسند صدر، سيڪريٽري ۽ ٻيا عهديدار چونڊي بالم ٿي ويهي رهيا.
مولوي نذير حسين جتوئي به ساڻن شامل هئو ۽ عهدو به قبول ڪيو هئائين. پارٽيءَ فيصلو ڪيو ته انهي صورتحال جو ٽوڙ ڪيو وڃي. ۽ بلڪل زائل ڪيو وڃي. انهي ڪم لاءِ تاج محمد ابڙي ۽ مون کي ذميواري سونپي وئي. پتو ئي نه پوي ته ڇا ڪجي. هنن يارن ڇا ڪيو جو اخبارن ۾ خبرون ڇپائي پاڻ عهدن تي قابض ٿي ويهي رهيا. تاج محمد تمام ذهين ماڻهو هئو سو حل ڪڍي آيو. چيائين ته ”هاري ڪميٽي جي ميٽنگ ۽ ڪارروائي جا من پسند فيصلا لکي هاري حقدار اخبار ۾ ڇپائي ٿا ڇڏيون.“ انهي جڙتو ميٽنگ جي ڪارروائي بحث مباحثا ۽ سوال جواب اهڙي نموني لکياسون جو سود پود سچ ٿي لڳو. هاري حقدار جو پرچو ڇپائڻ لاءِ حيدرآباد هاري آفيس ۾ وڃڻو هئو. ڏهه پنڌرهن روپيا مونکي ڏهه پندرنهن روپيه تاج محمد کي. ريل جي ٿرڊ ڪلاس گاڏي (اڄڪلهه چون دٻو) ۾ چڙهي پياسون. واٽ تي صلاح ڪئي سون ته ٽڪنداسون ڪٿي؟ هوٽل ته اسان جي پهچ کان ٻاهر هئي. چيم ڪنهن دوست وٽ هلجي. تاج محمد کي ڪو دوست ڪونه سجهيو. هونئن به سندس دوستي تمام محدود، پارٽي ڪارڪنن تائين هئي. سا به صرف پارٽي مفاد خاطر.
مان کليل طبيعت وارو پارٽيءَ جي پنجوڙ کان آزاد، پراڻو خاڪسار يار ويس ماڻهو، چيم هلون ٿا ٽنڊي ولي محمد جتي غلام النبي سومرو، لال بن يوسف ۽ ٻيا گهڻيئي واقفڪار هئم. فڪر رڳو اهو هئو ته شهري ماحول ۾ ٽڪائڻ جي جاءِ هوندن به الائي نه. لال بن يوسف مک خاڪسار، بلڪه جانباز هئو ۽ خاڪساري جي دفتر لاءِ وٽس هڪ مسواڙي دوڪان هو جتان ماهوار الائي هفتيوار ”طوفان“ اخبار ڪڍندو هو. حيدرآباد اسٽيشن تي لهي، ٻه ٻه آنا سواري واري ٽانگي تي چڙهياسون جنهن اچي مارڪيٽ ٽاور تي ڇڏيو، هي اڻويهه سو پنجاهه ايڪونجاهه (51ـ1950)وارو زمانو هو جنهن کي اسين مهانگائي وارو دور سڏيندا هئاسين. اڄ حيرت ٿي لڳي ته ٽانگو صرف ٻه آنا وٺي چار سواريون کڻندو هو يعني اٺين آني ۾ سڄو شهر لتاڙي اسٽيشن کان مارڪيٽ ٽاور تي پهچائيندو هو.
ٻي مهاڀاري لڙائي لڳي 1939ع ۾ جڏهن اسان ٻالڪپڻي کان نڪري جوانيءَ ۾ قدم ٿي رکيو. لڙائي جي ڪري هر شيءِ مهانگي ٿي ۽ پهريون دفعو ماڻهو ’راشن‘ ۽ ’ڪنٽرول‘ جهڙن لفظن سان متعارف ٿيا. عجيب ڳالهه ٿي لڳي ته اٽو، چانور، گيهه ۽ کنڊ کپي ته راشن ڪارڊ وٺو! لاش لاءِ ڪفن کپي ته پرمٽ وٺي مقرر دوڪان تان ڪفن جو ڪپڙو وٺو! مهانگائي اهڙي جو سيون او ڪلاڪ جي بليڊن جو پاڪيٽ جو هونئن جيئن پنجين آني ملندو هو سو ٻارهين آني پوءِ هڪ روپئي ٿي ويو. انهي ڪري اسين پنهنجي پيڙهيءَ کي بدبخت پيڙهي سڏيندا هئاسين ته جڏهن خرچڻ کپائڻ جي عمر کي پهتاسين ته اگهه چوٽ چڙهي ويا. سي ئي جوڀن ڏينهن جڏهن سڄڻ سفر سنبهيا. مهانگائي جو پارو چڙهيو ته وري هيٺ نه لٿو. ويو چڙهندو ويو چڙهندو ڇيهه ئي ڪونه اٿس. اڄ ته ٻائيتال متو پيو آهي. پوئتي نظر ٿي ڪجي ته وري به اسان وارو وقت چڱو، کاڌو سون چڱو، پهريوسين چڱو، گيهه سچو، سچو چئبو ئي ڪونه هو گيهه معنيٰ سچو گيهه. مون کي ياد آهي ته پهرين پهرين مصنوئي گيهه نڪتو ’ڪو ڪو گولڊ‘. اهو وٺڻ ماڻهو بيعزتي سمجهندا هئا. گلا طور ماڻهو ڳالهيون ڪندا هئا ته ”فلاڻا ڪو ڪو ٿا کائين.“ وڏو گوشت وٺڻ يا کائڻ به گلا ۽ گهٽتائي جي ڳالهه هئي. اڄ ته وڏو گوشت به سئو روپيا سير ٿي ويو آهي. غريب ته ٺهيو خوشحال خاندان به نٿا خريد ڪري سگهن.
مارڪيٽ ٽاور کان پنڌ ئي پنڌ اچي ٽنڊي ولي محمد پهتاسين، اهو پاڙو منهنجو سڄو گهميل هو. آزادي کان اڳ به اهو پاڙو مسلمانن جو هئو ۽ گهر دوڪان ۽ ملڪيتون به سندن پنهنجيون هيون انهي ڪري اتي هندي مسلمان (مهاجر) به ڪونه آيا. غلام النبي جن جو گڏيل ڪٽنب هو، سندس ڏاڏو به اسي نوي سالن جو حيات هئو ۽ سڄي آڪهه کي ڪنٽرول ۽ ضابطي ۾ رکيون آيو. پُٽ اچي اڇي ڏاڙهي وارا آفيسر ٿيا سي به کانئس ڪن هڻندا ۽ ڊڄندا هئا. ڪو سندس نوجوان پوٽو شام جو وهنجي سنهنجي سٺا ڪپڙا پائي آڏي سينڌ ڪڍي گهمڻ نڪرندو هو ته ٻه ٽي ڏينهن کيس ڇوٽ ڇڏي پوءِ حڪم ڪندو هو ته ”ان جو مٿو ڪوڙائي ڇڏيو!“ ڇوڪرو گهڻو ئي ڦوڪ شوڪ ۽ رسامو ڪندو هو پر ’سومرا ريپبلڪ!‘ غلام النبي سومرو پاڻ ائين چوندو هو. ايڏي مضبوط هئي جو حڪم جي تعميل ڪئي ويندي هئي. اها سزا ايڏي عجيب ۽ مؤثر هئي جو ان مٿي ڪوڙيل نوجوان جو ن سڀ من مستيون ٺاپر ۾ اچي وينديون هيون ۽ ميس مري ويندي هئي.
اهڙي سخت گير ماحول ۾ غلام النبيءَ سان ڀائرن جهڙي دوستي جي ٻل تي وڃي سندس گهر جو ڪڙو کڙڪايم! پهرين ’سومرا ريپبلڪ‘ جو هڪڙو سئوٽ نڪتو وري ٻيو نڪتو، نيٺ غلام النبيءَ منهن ٻاهر ڪڍيو، ان جو به مٿو ڪوڙيل، گهنجيل ڪپڙا ۽ پير اگهاڙا. مون کي ڏسي حجت مان چيائين ”اڙي نڀاڳا تون آهين.“ انهي جملي ۾ لفظ نڀاڳا جو مفهوم ٿيندو سڀاڳا! ان هڪ جملي سان مون کي جائيتو ڪري پٺتي ڀڳو ۽ چمپل پائي، مٿي تي گر لڳل جناح ٽوپي پائي ٻاهر نڪتو ۽ مون سان ڀاڪر پائي ٻکجي ويو. مون کيس تاج محمد سان ملايو جو کيس بي يقيني ۽ تذبذب وارين نظرن سان ڏسي رهيو هو. غلام النبي ان سان به ڀاڪر پائي مليو ۽ حجائتي نموني سان چيائين ته ”ڀائو پنهنجن وٽ پهتو آهين، فڪر نه ڪر!“
مون کيس چيو ته ”حيدرآباد ڪم سان آيا آهيون ۽ تو وٽ ٻه ٽي ڏينهن ٽڪنداسون!“ چيائين ”پوءِ واڍن جي ماڙي کوليان ٿو!“ (پاڻ کي واڍو سڏائيندو هو) ” .... بيهو چاٻي کڻي اچان!“ واپس گهر ڀڳو ۽ چاٻي کڻي آيو. ننڍي ڀڳل ٽٽل ڏاڪڻ چڙهي، هڪ پراڻي سراڻي ڪچي گاري سان لنبيل ڪوٺڙيءَ ۾ ويهاريائين. هڪ ٻه ٻانهن ڀڳل ڪرسيون ۽ ٻه ٽي ڀڳل ٽٽل واڻ جون کٽون رکيل هيون. شان سان چيائين ته ”ويهو! آرام ڪيو.“ مون چيو ”اڙي غلام النبي واڍن جي ماڙ ي ۾ ڪرسيون به ڀڳل، ته کٽون به ڀڳل!“ چيائين ”ٻڌو ڪونه اٿئي ته ڪنڀر جي گهر ۾ دلو به ڀڳل هوندو آهي!“ چپ ڪرائي ڇڏيائين. هئي ته زبون ڪوٺڙي جنهن ۾ ڌڌڙ پي اڏامي پر ڀت ۾ لڳل ڪٻٽ جو تالو کوليائين ته صاف ڇنڊيل ڪتاب، شيڪسپيئر، آسڪروائلڊ، هار ڊي، ڊڪنس، روسو ۽ ٻين مشهور اديبن ۽ فلسفين جا ترتيب سان رکيا هئا. چيائين ته ”سومرا ريپبلڪ جا وڏا، ابو ۽ چاچا ڪتابن ۽ سٺي قلم وٺڻ کان منع ڪونه ڪن!“ ائين چئي کيسي مان قيمتي پارڪر پين ڪڍي ڏيکاريائين اها هئي ان ماڻهو جي طبيعت ۽ پسند taste. اسين به کٽن تي آهلي پياسون. ڀرپور ڪچهري ڪري غلام النبي اٿي ويو.
مان ۽ تاج ٻئي ڏينهن جي حڪمت عملي جوڙڻ ۾ لڳي وياسون. تاج محمد چوي ته ”ڪو مسئلو ئي ڪونهي سڀاڻي هلنداسون هاري حقدار پريس. اتي فلاڻا فلاڻا منهنجا واقف آهن بس، مواد ڪمپوز ڪري هڪ ڏينهن ۾ پرچو ڪڍي ڏيندا.“ تاج محمد ڏاڍو خوش فهم (optimist) ماڻهو هو. تاج محمد ڇا، هر ڪميونسٽ اهڙو هوندو هو . چوندا ”ڪامريڊ سرخ سويرو اچي پيو، بس اڄ سڀاڻي جي ڳالهه آهي!“ـ ”ڀائي ان لاءِ تياريون؟ منظم جدوجهد قرباني ڪير ڏيندو ۽ ڪير ڪندو؟“ مون