ايندو نھ وري ھي وڻجارو

کي چوندا، ”تون منجهيل (confused) آهين، سڀ ڪجهه ٿئي پيو پاڻهين ٿي ويندو!“ مان خاڪسار عملي ڀڄ ڊوڙ ڪندڙ ۽ ڪراچي جي عوامي اڏن ڀيم پوره، رنڇوڙ لائين، لياري، ڪلان ڪوٽ وغيره جو رليل ماڻهو! سو هر ڳالهه جي حسابي تور تڪ ڪيان.
علامه صاحب (علامه عنايت الله خان المشرقي) اسان کي ذهين نشين ڪرائڻ لاءِ بار بار چوندو هو ته ”ڀائي منهنجي حسابي دماغ ۾ ته اها ڳالهه نٿي ويهي!“ پاڻ وڏو رياضيدان ۽ سائنسدان هو. هڪ دفعي ڪراچي آيو ۽ ان وقت جي پرائيم منسٽر خواجه ناظم الدين سان ڪلاڪ ڏيڍ ملاقات ڪري آيو. پاڪستان ٺهي چڪو هو ۽ علامه صاحب خاڪسار تحريڪ ختم ڪري ڇڏي هئي ۽ سبب اهو ڏنو هئائين ته ”هنن تِرن ۾ وڌيڪ تيل ڪونه بچيو آهي!“ اهو به حسابي فيصلو تِر معنيٰ خاڪسار ۽ خاڪسار تنظيم! ڪيڏو نه وڏو ماڻهو هو جو حساب لڳائي، نتيجو ڪڍي، هيڏي ساري منظم ۽ فعال تحريڪ ختم ڪري ڇڏيائين، خاڪسار به اهي جي سندس معمولي اشاري تي جان ته قربان ڪري ڇڏين پر ٻچا به ڪهائي ڇڏين، پر هن وڏي ۽ اعليٰ انسان ۾ شخصي مفاد جو تصور ته هئو ڪونه، سو حساب لڳائي چيائين ته هنن ترن ۾ وڌيڪ تيل آهي ئي ڪونه! اڄ هرڪو ٽنڊو ٽوپڻ ليڊر بڻيو ڏيڍ چانور جي ديڳڙي الڳ ڪيون ويٺو آهي.
علامه صاحب کان پڇيوسين ته ”سائين توهان خواجه ناظم الدين ڏي ڇا لاءِ ويا هئا؟“ هيڪاندا ڪاغذ کڻي ڪڍيائين جن تي الائي ڪهڙا ۽ ڪيترا وچور لکيل هئا. ان وقت عالمي دٻاءُ هيٺ هندستان سان پاڻيءَ جي ورڇ بابت ’سنڌو تاس‘ معاهدو ٿيو هو يا ٿيڻ وارو هو، علامه صاحب هر نديءَ جي پاڻي، بئراجن، تربيلا، منگلا منصوبن بابت حساب ڪتاب ڪري پاڪستان جي پرائيم منسٽر کي سمجهائڻ ويو ته پنهنجي پيرن تي پاڻ ٿا ڪهاڙو هڻو، اسان جو زرعي ملڪ آهي، سڪي ٺوٺ ٿي ويندو سڀ بئراج بند ۽ ناڪاره ٿي ويندا. علامه صاحب چيو ته ”هر ڳالهه جڏهن انگن اکرن سان خواجا صاحب کي سمجهايان پيو ته هر ڀيري جواب اهو ئي پيو ڏئي ته خدا خير ڪندو!“ آخر ۾ به اٿندي مهل جڏهن چيو مانس ته ”متبادل اسڪيمون(رٿائون) هي هي آهن !“ ته به چيائين ته ”علامه صاحب خدا خير ڪندو!“ پوءِ تمام معصومانه انداز ۾ اسان ڏانهن منهن ڪري علامه صاحب چيو ته ”ڀائي منهنجي حسابي دماغ ۾ اها ڳالهه اچي ئي نٿي ته خدا ڪيئن خير ڪندو؟“
علامه صاحب ڪوبه اخباري بيان ڪونه ڏنو نه پريس ڪانفرنس ڪيائين. ماٺ ميٺ ۾ واپس لاهور روانو ٿي ويو. کيس نه ڪا لالچ هئي نه ڪو عهدو وٺڻو هو نه ئي ليڊري چمڪائڻي هئي، باقي زندگي گوشه نشيني ۾ گذاريندي، ڪتاب لکندي چپ چاپ ۾ لاهور جي ميو اسپتال ۾ لاڏاڻو ڪري ويو. اهڙا هئا وڏا ۽ عظيم ماڻهو جو انگريزن جي دور ۾ آءِ سي ايس(ICS) جو شاندار ۽ خوش آئينده پيشو ڦٽو ڪري سڄي عمر ٿلهي خاڪي قميص ۽ پائجامي ۾ پيرين پيادو هلندي ”ايڪ اور نيڪ بڻجو“ جو نعرو هڻندي هڻندي هليو ويو. هاڻي اهڙا ماڻهو پئدا ئي نٿا ٿين قحط الرجال جو زمانو آهي. مڙس ويا مري رڳو هيجڙا پيا هلن.
اسان کي واڍن جي ماڙيءَ ۾ ويٺي ڪلاڪ ٻه گذري ويو. غلام النبي گم، چيوسين ”ٻيلي هلو ڪنهن هوٽل تان ماني ڳڀو کائي اچون!“ سنبت ۾ هئاسون ته غلام النبي اچي ٺڪاءُ ڪيو گمب ڀت ۽ ڏڌ اچي آڏو رکيائين. فاتحانه انداز ۾ چيائين ”ڪيو ٻنڊا موڙ کائي ڍؤ ڪيو!“ مان نفيس طبيعت ماڻهو. اسين اترادي رات جو ڏڌ استعمال ڪونه ڪيون. ڏڌ پيئون صبح جو منجهند جو، ٽپهري تائين، ٽپهري کان پوءِ ٿاڌل ۽ شربت رات جو کير، غلام النبي سان منهنجيون هيون ٻٽيهه دليون. سو حجائتو ٿي چيومانس ”اڙي يار رات جو ڏڌ؟“ کلندي چيائين ته ”جلدي کائي وٺو! جي سومرا رپبلڪ ۾ منهنجي سئوٽن کي خبر پئجي وئي ته اهو به ڪونه ملندوَ، داڻو نه ڇڏيندا!“
ماءُ ننڍي لاڪر هئس ڪانه. چاچين سان ڪهڙي حجت! گرم طعام کائي ڪونه سگهندو هو. ٺاري ٿڌو ڪري پوءِ گرهه کڻندو هو. پڇيو مانس ته ”ان جو ڪهڙو سبب؟“ چي ”امڙ ڪونه هئم نه!“ـ ”ته پوءِ؟“ـ چي ”سڄي عمر پاروٿي ٽڪر تي پليو آهيان، گهر اچي ماني جو پڇندو هئس ته جواب ملندو هو ته کاري هيٺان ڏس، ڪو بچو سچو آهي ته کائي ڇڏ. پوءِ سڪل ماني جو ٽڪر يا پاروٿو ڀت کائي پيٽ تي ٻاجهه جو هٿ ڦيري سمهي پوندو هئس!“ انهي ماڻهو خودڪشي ڪانه ڪئي. ميرا سيرا ڪپڙا پائي ڪاليج ايندو هو. بمبئي يونيورسٽي مان زراعت ۾ ڊگري فرسٽ ڪلاس ۾ حاصل ڪيائين. سٺي نوڪري ملڻ باوجود ڪانه ڪيائين موٽر گئراج تي وڃي مستري (مڪئنڪ) جو ڪم سکڻ لڳو.
سندس پيءُ ۽ چاچا مون سان شڪايت ڪرڻ لڳا ته ”وڃي پنهنجي دوست کي سمجهاءِ سڄو ڏينهن اڻ پڙهيل مسترين آڏو هٿ ٻڌيون بيٺو استاد استاد ڪري!“ مان الهندي ڪچي ۾ هڪ گئراج تي وڃي ساڻس مليس. هڪ گاڏيءَ هيٺيان ليٽيو پيو هئو مون کي ڏسي اٿي آيو. کلي چيائين ته ”ڪيئن توسان ملان، هٿ ڏيان ته هٿ ڪارو، ڀاڪر پايان ته ڪپڙا ڪارا.“ گهڻوئي سمجهايو مانس پر سندس پتي تي پاڻي نه پيو. چي ”هڏ جو پورهيو ٿو ڪريان، حلال جي روزي ٿو ڪمايان، سِکان پيو.“ لاجواب ڪري ڇڏيائين. خبر تڏهن پئي جو آمريڪا جي pl 480 رٿا هيٺ پنهنجي اهليت جي زور تي چونڊجي آمريڪا ۽ ڪئناڊا ۾ ائگريڪلچر مشينري تي ڊپلوما وٺي آيو.
موٽي آيو ته ٽنڊوڄام ۾ زرعي انجنيئر ڪري رکيائونس. سرڪاري گاڏي، سٺي آفيس، حيدرآباد جو حيدرآباد ۾ پر اتي به دل ڪونه لڳس. ايم ايڇ پنهور صاحب سان به ڪونه ٺهڪي سگهيو. اصولن خاطر نوڪري ڇڏي اچي گهر ويٺو. نيشنل هاءِ وي تي ٻڍاڻي ڳوٺ وٽ چار ٻارا زمين جا وٺي پوکي راهي ۾ لڳي ويو. اتي اٽي پينهڻ جي چڪي به هنيائين. ٻڍاڻين سان تنازعو ٿي پيس، سو مورڳو زمين وڪڻي سعودي عرب پنهنجي ڀيڻ ڊاڪٽر ادي آمنه وٽ هليو ويو. اتي به گهڻيئي وس ڪيائين پر ڪٿي به فٽ نه ٿيو. اصول پرستي، سچائي، ايمانداري ۽ محنت، کوٽا سڪا ٿي ويا آهن. خير سان بدر (بدر ابڙو) به ڪٿي فٽ نٿو ٿئي. فرق اهو آهي ته هو خوش طبع کلڻو ڳالهائڻو هو. بدر رنجيده، خاموش ۽ پروٽيسٽ (احتجاج) ۾ آهي.
صبح جو تاج محمد ۽ مان نيرانو نڪري پياسون، نيرن يا ناشتي جو آسرو به ڪونه هو. چانهه جو رواج اڃا ڪونه پيو هو. ڀيڙيوسين پنڌ کي اچي گاڏي کاتي ۾ هاري حقدار پريس تي پهتاسون. ٻه به ويون ڇهه به ويون! هاري حقدار پريس توڙي آفيس کي تالو لڳو پيو هو. ٻڌايائون ته گورنمينٽ بندش وجهي ڇڏي سو نالو به نه کڻو. هاري حقدار تي بندش پئجي وئي هئي ۽ حيدربخش جتوئي جيل ۾ هو. تاج محمد ”ابوءِ!“ ڪري ويهي رهيو. چيائين ”جمال ٻيلي ڪا واهه ڪڍ، پرچو ضروري ڪڍڻو آهي!“ مون کي محترم محمد عثمان ڏيپلائي سجهي آيو. انهي جي پريس به ڀرسان کوکر پاڙي ۾ هئي جتان عبرت اخبار ڪڍندو هو. تاج محمد کي چيم ته ”هل ته ڏيپلائي صاحب وٽ ٿا هلون!“ سرهائيءَ سان چيائين ”يار وارو ڪر! واٽ ويندي ڪجهه نا اميدي مان چيائين ته ”انهيءَ مُلان مان ڇا ورندو!؟“
”الائي ڇو!“ منهنجي دل ۾ يقين هئو ته ”ڪم ٿيند