ايندو نھ وري ھي وڻجارو

و ته ڏيپلائي صاحب وٽان، نه ته به صحيح دڳ لائيندو.“ چيم ”الائي ڇو“ پر ائين ناهي. پراڻن صدين کان آزمايل قدرن تي مان ويساهه رکان ٿو ۽ ڏيپلائي صاحب مرحوم الله جنت ۾ جايون ڏئيس، سڌو سنئون پر خلوص، هڏ ڏوکي، غريبن جو همدرد، چڱائي جو پتلو ۽ وڏي ڳالهه ته عوام جي ڀلي خاطر پنهنجو نقصان سهڻ وارو ماڻهو هئو. وضعدار به هئو يعني ڊاج ڏيڻ يا اندرين هڻڻ وارو ماڻهو نه هئو. عام زبان ۾ چوندا آهن ”گشو هڻڻ ۽ راهه تان ٿيڙڻ.“ ڏيپلائي صاحب ۾ اهڙي بوءِ به ڪانه هئي. جهڙو اندر تهڙو ٻاهر! وياسون ته کلي کيڪاريائين. منهنجو پراڻو واقف هو 1941ع کان جڏهن مان ميرپورخاص مئٽرڪ ۾ پڙهندو هئس (اڄوڪو ڏهون ڪلاس).
تاج محمد جي ساڻس واقفيت ڪرايم ان جو به سٺو آڌر ڀاءُ ڪيائين. جڏهن احوال ٻڌايوسونس ۽ مدد لاءِ چيوسونس ته بنا للي چپيءَ جي صاف انڪار ڪيائين. چي ”اهو بلڪل غيرقانوني ڪم آهي، اخبار رڳو اتي ڇپجي سگهي ٿي جتان سرڪاري طرح ڇپائي ويندي هجي.“ تاج محمد مون ڏي منهن ڪري چيو ”ابا ٻڌو؟“ پر مون آسرو ڪونه لاٿو مون کي ڏيپلائي صاحب جي چڱائي تي پور و پورو ويساهه هو. چيومانس ته ”ڏيپلائي صاحب ڪا واٽ ڪڍي ڏيو.“ گنڀير ٿي چيائين ته ”توهان کي اها خبر به ڪانهي ته هاري حقدار پريس تي توڙي هاري حقدار اخبار تي بندش پيل آهي. اول تي اها بندش لهرايو پوءِ ڇپائيءَ جي ڳالهه ڪيو!“ مون پڇيو ته ”بندش ڪير لاهيندو؟“ چيائين ته ”ڊي سي!“ جنهن کي ڊي ايم يعني ڊسٽرڪيٽ مئجسٽريٽ چئبو هو. چيم ”واهه واٽ ته نڪري آئي!“ پڇيم ته ”ڏيپلائي صاحب ٻڌايو ته ڇا اي ڊي ايم (ائڊيشنل ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ) کي به اهي اختيار آهن؟“ چيائين ”ساڳي ڳالهه آهي، جهڙو هو تهڙو هو.“
تاج محمد بيدليو ٿي ويو چيئين ته ”ٺڪر ملان مان ڇا ورندو اسان کي پتائي ويو؟“ ڏيپلائي صاحب جهڙي مخلص ماڻهو لاءِ اهڙا لفظ ڳالهائڻ، مون کي نامناسب لڳا. چيومانس، ”تاج محمد تون به قانوندان آهين مان به پوءِ ويچار ته جيسين اها قانوني رنڊڪ نه هٽائبي تيسين ڪم ڪيئن ٿيندو. هلون ٿا اي ڊي ايم وٽ!“ چي ”اتي ڪير اسان جي ٻڌندو؟ اٿئي ڪو سڃاڻو؟ تاج محمد کي ته ڪانءُ به ڪونه سڃاڻي“ هونئن محاوري موجب لفظ ڪانءَ نه ڪتي آهي ڇاڪاڻ ته ڪتيءَ جي نسبت ڀونڪڻ سان آهي. مون تاج محمد کي چيو ”سڃاڻڻ وارا کوڙ ! تون رڳو هل!“
مون کي خبر هئي ته اي ڊي ايم هو نذر محمد ٽڳڙ جو تمام يار ويس ۽ فيض وارو ماڻهو هئو. مان ۽ منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال ڄڻ سندس گهرڀاتي هئاسين. سندس ننڍو ڀاءُ محمد علي ٽڳڙ جو نهايت خوبرو جوان هئو اهو ڪمال جو گهاٽو يار هئو. وچون ڀاءُ محمد امين ٽڳڙ جڏهن کان ڪلارڪ هئو تڏهن کان منهنجو دوست هئو، پوءِ مختيارڪار به ٿيو. مون سندس پيءُ به ڏٺو جيڪو تمام سمجهدار ۽ سلجهيل طبيعت جو ماڻهو هئو. نذر محمد کي هيرآباد ۾ وڏي جاءِ هئي بلڪه هيٺ ٽي جايون هيون جيڪي مهمانن ۽ دوستاڻي محفلن لاءِ مخصوص هيون. حيدرآباد جا سڀ وڏا ماڻهو شام جو وٽس اچي گڏ ٿيندا هئا ۽ ٺاشا ماشا هڻي هليا ويندا هئا. مخصوص ماڻهن سان وهسڪيءَ جي محفل به هلندي هئي. قاضي اڪبر ۽ قاضي عابد سان به گهاٽي ياري هئس. انهي ٽڳڙ فئملي جو وڏو اوج هئو. ڪمال جي شاديءَ تي ڄڃ به انهن ٽن جائين ۾ لٿي هئي. ٽنهي جائين مٿان هڪڙو ئي ڪشادو گهر هئو جنهن ۾ ٽڳڙ صاحب جي فئملي رهندي هئي: هڪ نياڻي ٻه پٽڙا ۽ زال ۽ پڻ ننڍو ڀاءُ محمد علي. انهي فئملي کي به اهڙي نظر لڳي جو ڄڻ ڪو راڪاس ماڻهو بوءِ! ماڻهو بوءِ! ڪندو هڙني کي هڙپ ڪندو ويو. توبهه! پهرين نذر محمد گذاري ويو، پوءِ سندس نوجوان ڀاءُ محمد علي ٽي بي جي ور چڙهي ويو. باقي رهيا ٻه پٽڙا مشتاق ۽ نياز، مشتاق ٽائفاڊ جي ور چڙهي ويو. باقي نياز اڃا جوانيءَ ۾ پير پاتو ته شديد هيڪلائپ ۽ ويڳاڻپ جو شڪار ٿي گم ٿي ويو. چون ٿا ته درياهه ۾ ٽپو ڏنائين. نذر محمد جي دوستن به کين ڏاڍا ڏنڀ ڏنا ۽ رکيل ڌراوتون کائي ويا. باقي هڪ نياڻي حميده حال حيات آهي. ساڳئي گهر ۾ رهي ٿي. الله گهر، ور ۽ ٻچن سان خوش آباد رکيس. سندس ور ڪڏهن ڪڏهن ورهين کان پوءِ ڀيرو ڀريندو آهي ۽ دعائون وٺي ويندو آهي. تاج محمد کي چيم ته ”نذر محمد پنهنجو آهي، هلونس ٿا ڪاهي، ڪم وٺي اينداسون!“ چوي ”ڪهڙو نذر محمد؟“ ٻڌايو مانس ته ”اڙي يار لاڙڪاڻي ڀرسان ماهوٽا اسٽيشن لڳ ٽڳڙن جي ڳوٺ جو آهي.“
ٽڳڙ صاحب تجربيڪار ۽ قابل آفيسر هو. پهريائين ته سڄي ڳالهه چڱي طرح پڇي پڪ ڪيائين. چيائين ته ”ڪم آهي ڏکيو پر جمال توکي ڪونه موٽائيندس.“ـ چيائين ”بندش ڪونه لاهيندس پر رڳو هڪڙو پرچو ڪڍڻ ڏيندس!“ سو به بندش پوڻ واري تاريخ کان هڪ ٻه ڏينهن اڳ واري تاريخ ۾ سو به حڪومت خلاف ڪجهه نه لکندو!“ اهڙي خاطري ڏياريسونس. مون چيو مانس ته ”هفتيوار اخبار آهي سو تاريخ ڪا به نه لکنداسون!“ سوچي چيائين ”اهو به ٺيڪ!“ چوندا آهن ته پنهنجي تي اچي ته کڙهه تي کير پياري. ٽڳڙ صاحب به دير ئي ڪانه ڪئي ڪلارڪ گهرائي هڪ ۽ آخري پرچو ڪڍڻ جو اجازت نامو ٽائيپ ڪرائي، صحيح ڪري، مهر هڻي ڏنائين. اسين به سندس ساراهه جا ٻه ڍڪ ڀري اٿي کڙا ٿياسين. واهه ٽڳڙ صاحب واهه تنهنجا ڪارناما!
تاج محمد ڏس ته بهار بهار پيو ٿئي. اتي ٽاڪ منجهند ٿي وئي. غلام النبي سومري کي چئي آيا هئاسون ته منجهند جي ماني توکي معاف آهي. پڏرجندي چيو هئائين ته ”ڇو، هاڻي پرواهه ناهي، چاچي ابوبڪر کي چئي ڇڏيو اٿم، هاڻي ڪنهن کي مجال ناهي!“ چاچو ابوبڪر به عجب ڪردار هئو. نيٺ واڍو. ڪاريگر ڪمال جو! ڳالهه ڪندو کري ۽ صاف، ڀنگي هڙتال ڪندا هئا ته چاچو ابوبڪر چؤواٽي تي بيهي گاريون ڏيندو هو (مهاتما) گانڌي کي ته انهي خول ههڙي تهڙي مغز خراب ڪيو آهي ڀنگين جو. هندن جو زمانو، جذبا چوٽ چڙهيل پر چاچي ابوبڪر کي ڪير روڪي؟ خير چاچي ابوبڪر جا مهمان ٿيڻ کان پوءِ اسان جي سٺي سار سنڀال ٿي.
اسٽيشن روڊ تي قلعي چاڙهي واري چونڪ واري ڪنڊ تي هوندي هئي ’سلطان هوٽل‘، شايد اڃا تائين هوندي، اتي ويهي ٿڌو پاڻي پي، پکي هيٺيان ڪرسي ٽيبل تي گرم گرم ذائقيدار ماني کائي نڪتاسين. بل آيو ٻارنهن آنا يعني هڪ رپئي کان به گهٽ. آياسون محمد عثمان ڏيپلائي صاحب وٽ. کيس اجازت نامو ڏيکاريوسون. حيران ٿيو، چيائين ”ڪهڙو جادو ڪيوَ؟“ نذر محمد ٽڳڙ جي ڳالهه ٻڌائي سونس ته چيائين ته ”مڙس جو پٽ آهي!“
پوءِ به اخبار ڇپڻ کان صاف انڪار ڪيائين. ”ڏيپلائي صاحب هيءَ ته زوراوري آهي!“ چيائين ته ”قائدو آهي ته اخبار رڳو اتي ڇپبي، جتان شايع ٿئي ٿي!“ ڳالهه ته سچي هئي، منٿ ڪئي سونس ته ڪو ڳٿو ڪڍ! اٿيو وڃي هاري حقدار اخبار جو پرچو کڻي آيو. وري انهي ماپ ۽ رنگ جو خالي پنو کڻي آيو. چيائين ”هن خالي پني تي هاري حقدار اخبار جي ڪنهن به سب ايڊيٽر، ڪمپوزر، يا ڪارندي کان لکرائي اچو ته ’هي پرچو هاري حقدار پريس ۾ ڇاپيو ويو،‘ اهو ڪم ڪري اچو ته پوءِ مان ٿو اخبار ڇاپي ڏيان!“ تاج محمد ٽڙِي پيو چ