ايندو نھ وري ھي وڻجارو

يائين ته ”فلاڻو ڪارڪن منهنجو دوست آهي انهي کان بيٺي پير لکائي ٿو اچان!“ هاري آفيس پهتاسون اها ته بند ۽ مهر لڳل هئي. هن ڪارڪن جو پڇيوسين چيائون ”ڪوئي ڪونه اچي سڀ ڇڙوڇڙ ٿي ويا. پر اهو ڪارڪن هيٺالي طرف الهداد چنڊ ڳوٺ وٽ رهي ٿو وڃي هٿ ڪريوس!“
تاج محمد هڪدم ٽانگو روڪائي حڪم ڏنو ته ”هل الهداد چنڊ ڳوٺ!“ جو حيدرآباد ۾ ئي ڊومڻ واهه جي پويان آهي. جڏهن تلڪ چاڙهي مارڪيٽ چونڪ اوريان پهتاسون ته مون ٽانگي واري کي چيو ته ”هل ٽنڊي ولي محمد!“ تاج محمد جوشيلو ۽ جذباتي ماڻهو سو خارباز اکين سان مون ڏانهن نهاريائين، چيو مانس ته ”ڀائو خار نه کاءِ ، هن مهل ڌر تتي جو ناواقف گهٽين ۾ ڪيترو رلنداسين؟ هلي ٿا آرام ڪريون. ڪم ته ائين ئي سڀاڻي صبح جو ٿيندو. غلام النبي سومرو حيدرآباد جو ڄاڻو آهي. اهو گهٽيءَ گهٽيءَ ۽ گهر گهر کان واقف آهي. ماڻهو به کيس سڃاڻن هو پاڻهئي کانئن ڏس پتو پڇي اسان کي گهربل ماڻهو هٿ ڪري ڏيندو.“ تاج محمد تمام ذهين سمجهدار ۽ خبردار ماڻهو هو. جهٽ ڳالهه ڀانپي ورتائين. سندس ڪاوڙ ڪافور ٿي وئي اسان به واڍن جي ماڙيءَ ۾ پاڻي ڍڪ پي ننڊ آرام ڪري پوياڙيءَ جو غلام النبي کي ساڻ کنيون سون.
هن اتي جو اتي هڪ ٻن ماڻهن کي اوستا! اوستا! ڪري سڏيو ۽ گهربل ماڻهوءَ بابت پڇيو. وٺي اچي ان مخصوص گهٽي ۾ بيهاريائين. ڪنهن واقفڪار جو در کڙڪائي ڏس پتو پڇي، اچي اصل گهربل ماڻهن جي در تي ڇڏيائين. چي ”هاڻي پاڻ سڏيوس!“ تاج محمد در کڙڪائي نالو وٺي سڏ ڪيو اندران ئي ڪنهن پڇيو ”ڪير؟“ تاج محمد نالو ٻڌايو ته هن ماڻهو چمڪندڙ اکين سان وڏي اڪير سان اچي تاج محمد کي ٻک وڌو. تاج محمد جو واقعي عقيدتمند ٿي ڏٺو. ڇو ڪين نيٺ ته پارٽي جو ڪارڪن هئو. تاج محمد کيس ڪم ٻڌايو ته ڇاتيءَ تي هٿ هڻي چيائين ”سر به حاضر آهي!“ خالي پني تي اتي ئي لکي ڏيڻ لاءِ تيار هو پر چيو سونس ته ”بهتر اهو آهي ته ڏيپلائي صاحب جي روبرو لکي ڏئي.“ چيائين ”حاضر! سڀاڻي صبح جو ڏهين وڳي توهان کان به اڳ ۾ عبرت پريس پهچي ويندس.“ سچا ڪارڪن اهڙا.
ٻئي ڏينهن پنڌ ڪري مارڪيٽ پهتاسون ۽ پوءِ ٻه ٻه آنا (ٻه آنا معنيٰ اٺ پئسا) ڏئي ٽانگي ۾ ويٺاسون ۽ اسٽيشن روڊ تي ليڊي ڊفرن اسپتال، مولا علي جي قدمن وٽ لهي، عبرت آفيس پهتاسون ته هو شخص (نالو وسري ويو اٿم) اڳ ۾ ئي اتي بيٺو هو. لنگهي وياسون ڏيپلائي صاحب وٽ جنهن هڪدم ان ماڻهو کي سڃاتو. اخباري دنيا جا ماڻهو هڪ ٻئي جا واقف ٿين ٿا. هر پيشي وارا ائين آهن. ڏيپلائي صاحب هن کان خالي پرچي تي لکائي ورتو ته ”هي پرچو هاري حقدار پريس مان ڇپائي پڌرو ڪيو ويو.“
واهه ڏيپلائي صاحب واهه! دڳ به لاتائين، قانوني تحفظ به ڏنائين ۽ ڪم جو ذمو به کنيائين محض انسان دوستي خاطر. چيائين ته ”شام تائين جيترا پرچا چئو ڪڍي ڏيانو.“ چيوسون ”پنج سئو.“ چيائين ”هيترا پئسا لڳندا.“ پئسا ته اسان وٽ هئا ڪونه سو مون ۽ تاج محمد صلاح ڪري چيو ته ”ٻه سئو پرچا.“ ڏيپلائي صاحب چيو ته ”ڪو خاص فرق ڪونه پوندو توهان کان رڳو پني جا پئسا ٿو وٺان مزدوري ۽ منافعو ڪونه ٿو وٺان.“ هڪڙو ته ڏيپلائي ٻيو ميمڻ سو ائين چوي، تعجب خيز ڳالهه هئي، پر محترم محمد عثمان ڏيپلائي جي مٽي ۽ ضمير بلڪل مختلف هئا. شام جو کانئس ٻه سئو پرچا وٺي اسان جو ڳاٽ اونچو ٿي ويو. ڪجهه پرچا حيدرآباد، ميرپورخاص ۽ نوابشاهه لاءِ پنهنجي هڪ دوست هاري ڪارڪن جي حوالي ڪياسون ۽ کيس تاڪيد ڪيوسين ته هڪدم ورهائي ڇڏي. دادو، لاڙڪاڻي، سکر، جيڪب آباد لاءِ سئو کن پرچا پاڻ کڻي روانا ٿياسون، ڏيپلائي صاحب جي صدقي سستي ۾ ڇٽاسون. لاڙڪاڻي پهچي چپ چاپ ۾ راتئون رات، پرچا اهم ماڻهن جي گهر پهچائي ڇڏياسون ۽ هڪ مخلص ڪارڪن سکر موڪليوسين جنهن ڏينهن وچ ۾ پرچا سکر، شڪارپور جيڪب آباد هٿيڪن ماڻهن هٿان ورهائي ڇڏيا.
مزو ٿيو ٻئي ڏينهن مولوي نذير حسين جتوئي ڳاڙهو پيلو ٿيندو دفتر ۾ گاريون ڏيندو اچي اوطاق تي نڪتو. کيس سمڪ ئي ڪانه هئي ته اهو ڪم تاج محمد ۽ مون جهڙي ڳوڀ جو ڪيل هو. تاج محمد معصوم بڻجندي مولوي صاحب کي پرچو ڏيکاري پڇيو ته ”ڪامريڊ هي هاري حقدار جو پرچو پڙهيو اٿو!“ مولوي صاحب جو بند ٽٽي پيو. چي ”منهنجا مٺا ڏس ته هي سنئين سڌي ڀيڻچوتائي! اهو سڄو ڪارنامو انهن ڀيڻ(......) مادر(.....) ڪميونسٽن جو آهي ،ظاهر ظهور ڪوڙ! حرامپائي جي به ڪا حد ٿيندي آهي“. تاج محمد سان سندس ٻٽيهه دليون هيون ۽ کيس لينن ثاني سڏيندو هو، تاج محمد به کيس کٿ ڪرڻ لاءِ چوڪون ڏيندو رهيو ته ”ڪامريڊ سڄي ڪارروائي تفصيل سان لکي پئي آهي، توهان جي تقرير ۽ دليل به لکيا پيا آهن.“ مولوي صاحب وهلور پيو وڃي. ”اهي ههڙا تهڙا (ڪچيون گاريون) ڪميونسٽ ائين ئي ڪوڙ کي سچ ڪندا آهن. ڀلا ڏس! حيدربخش ته جيل ۾ پيو آهي اهو ڪيئن چونڊيو؟ اهو عبدالقادر ڏنڊي ... (ڪامريڊ عبدالقادر کوکر پوليس وارن جهڙي ننڍي ڏنڊي ڪڇ ۾ کڻندو هو سو مولوي صاحب کيس سڏيندو ئي ڏنڊي هو) اهو ته هٿ کڻي ويو هو اهو ڪيئن صدر چونڊجي ويو؟“ تاج محمد اطمينان سان چيس ته ”ڪامريڊ اخبار ائين ٿي چوي!“ مولوي صاحب آپي کان ٻاهر نڪري ويو چي ”هن ۾ پوي اخبار ... هن تي چڙهي اخبار! ڏسي وٺنداسون سڀني کي.“ تاج محمد ڪمال صبر سان چيس ”مرضي جا مالڪ آهيو!“ وڏو چوٻول ٿيو پر ڳالهه اها ئي بيٺي جا تاج محمد سوچي هئي. حيدربخش جتوئي جيل مان نڪتو ته کيس هار پارائي جلوس ڪڍي اچي هاري حقدار آفيس ۾ صدارت جي ڪرسي تي ويهاريائون.
نفسيات جو به وڏو عمل دخل آهي هر ڳالهه ۾. پارٽي جو حڪم مليو ته ”حيدربخش کان ههڙو بيان ڏيارڻو آهي!“ ڪم وري به سونپيو ويو تاج محمد کي. تاج محمد هئو واچوڙو ڪنهن ڪم پٺيان پوندو هو ته مڇڏو ٿي لڳندو هو. مون کي چيائين ته ”جمال هل حيدرآباد، حيدربخش کان هي ڪم وٺڻو آهي!“ مون جهٽ چيو ”هائو!“ پر چيم ته ”مون کي ڇو ٿو پنڌ وجهين. تنهنجو هم خيال، دوست ۽ پارٽي ميمبر اٿئي، مون کي ڇو ٿو هروڀرون وچ ۾ آڻين؟“ چيائين ”هڪ کان ٻه چڱا ٻن جو وڌيڪ دٻاءُ پوندس ۽ يقين به ايندس؟“ بس ائين بيٺي پير تيار ٿي وياسين ۽ پوءِ به ڏٺم ته تاج محمد هڪ ڪتاب کولي وري ٻيو پيو ڪڍي مون چيو ؟ڇا ٿو ڪرين، وقت ٿو وڃائين؟“ چي ”اهڙو ڪتاب ٿو ڳولهيان جنهن ۾ لينن جو صاف سٺو ۽ وڏو فوٽو هجي!“ـ ”انهي جو ڀلا ڪهڙو سود؟“ـ ”اها حيدربخش جي ڪمزوري آ، ڏسجانءِ! ڪيئن ٿو ڪم وٺانس.“
سڄي رات ريل جو سفر ڪري صبح جو پهتاسين حيدرآباد. سڌو وياسون هاري آفيس جتي حيدربخش قرب سان مليو. ڏاڍو معصوم ۽ پيارو ماڻهو هو. تاج محمد جلد ئي مدعا بيان ڪئي ۽ لکيل بيان کيس هٿ ۾ ڏئي چيو ته ”ڪامريڊ صحيح ڪري ڏي!“ حيدربخش عينڪ چاڙهي سڄو بيان غور سان پڙهيو ۽ پوءِ ڪجهه بحث مباحثو ڪرڻ لڳو. تاج محمد ڪو به جواب ڏيڻ بجاءِ لينن جو فوٽو سندس اڳيان ڪري چيو ته