ايندو نھ وري ھي وڻجارو

� مائٽ يا ڳوٺائي آهي. مان ڪيس نپٽائي وڪيلن کان پنج منٽ وقفي جي اجازت وٺي چيمبر ۾ ويس، گرمي هئي پکي ڏي اشارو ڪندي ڄام صاحب چيو ته ”گرمي کان ۽ خواري کان بچائي وڌءِ!“ پڇيومانس ته ”ڪورٽن جو ڪيئن منهن ڪيو اٿئي، ڪنهن جج ۾ ڪم اٿئي ڇا؟“چيائين ”تو ۾ ڪم اٿم.“ چيومانس ”چئه؟“هٻڪندي مقدمي جي نوعيت ٻڌائڻ شروع ڪيائين. چيومانس ته ”اها پل نه ٻڌ، چئي ڏي!“ چيائين ”فلاڻي چڱيءَ ماڻهو، کان گهر ٿا خالي ڪرائين اهو ڪيس تو وٽ آهي. مون تي ٿورو ڪر!“ چيومانس ته ”اهو ماڻهو ڪٿي آهي، مون سان ملائينس!“ حيران ٿيندي چيائين ته ”ڪيس ۾ ڌر آهي، تون جج ٿي ڪري ڪيئن ملنديس؟“ چيم ته ”ڪم وٺڻو اٿئي ته ائين ڪر ڇو ته مون وٽ ارڙهن سئو ڪيس آهن، روزانو چاليهه پنجاهه ڪيس رکجن ته به ٻيو وارو مهيني ٻن کانپوءِ ايندو. مون کان صفا وسري ويندو، پوءِ ميار نه ڏجانءِ !!“ چيائين ”ٻاهر بيٺو آهي سڏي ٿو اچانس!“ مون چيو ”تون ويهه!“ پٽيوالي کي سڏي چيم ته ”فلاڻي ماڻهوءَ کي وٺي اچ!“ اهو ماڻهو اندر آيو ته وائڙو وائڙو لوڻا ڦيرائيندو آيو. ان کي صاف چيم ته ”ڄام صاحب تنهنجي پارت ڪئي آهي پر مون کان متان ڳالهه وسري وڃي سو هر حاضري تي صبح جو سوير مون سان ملي مونکي ياد ڏيارجانءِ!“ ڄام صاحب تمام خوش ٿي ويو. پر هو خدا جو بندو مونسان وري نه مليو. الائي ڊنو ٿي، الائي مناسب نٿي سمجهيائين. مون کان به صفا ڳالهه وسري وئي. ورهيه لنگهي ويا. 1972ع ۾ مونکي اسيمبلي جو سيڪريٽري ڪيائون ۽ ڄام صادق علي وزير ٿيو ۽ هل پارڪ واري بنگلي ۾ رهڻ لڳو. مونکي هفتي ۾ هڪ ٻه دفعو دعوت تي سڏائي وٺندو هو يا مان ازخود وڃي حاضر ٿيندو هئس. هڪ ڏينهن اوچتو ياد پيو ته ڄام صاحب ڪو ڪم چيو هو سو الائي ڪيم الائجي نه يا ماڳهين سندس برخلاف فيصلو ڪري ڇڏيم. ڪجهه ڦڪائي سان ڳالهه ڪيم ته ”ڄام صاحب توهان ڪنهن ماڻهو جي ڪيس بابت چيو هو“ ته ڳالهه اڌ ۾ ڪٽي چيائين ته”ادا منهنجي چتڙن تي احسانن جو ٺپو هڻي ڇڏيئي تنهنجي وڏي مهرباني. هن جو ڪم ڪري ڇڏيئه!“ مونکي ته ياد به ڪونه هو. هن کي ازخود انصاف مليو. رڳو منهنجي طبيعت ۽ رويي جي ڪري اها چڱائي منهنجي کنڌي ۾ پئجي وئي.
شڪيل صاحب صلاح ڏني ته ”ڪمانڊر اختر علي ارباب ملٽريءَ جو جج ائڊووڪيٽ آهي. ڀلي ان کي چئو.“ سندس ويٺي ئي ڪمانڊر اختر کي فون ڪيم، ڪمانڊر صاحب تمام سٺي موٽ ڏني ۽ گرمجوشيءَ سان آڌر ڀاءُ (ويلڪم) ڪيو ۽ ڪم جو پڇيو. ڪم جي نوعيت ٻڌي دلجاءِ ڏنائين، چيائين ته ”فوجي آفيسر تمام سـٺا ماڻهو هوندا آهن ۽ ڪڏهن به ڪنهن کي نقصان پهچائڻ جو ڪونه سوچيندا آهن. جيڪي شاهديون مليون هونديون ۽ جيڪي ڪجهه ڪورٽ لکيو يا سفارش ڪئي هوندي، بلڪل ائين ئي ٿيندو. فلاڻو آهي فوج جو قانوني آفيسر، ڏاڍو سٺو ماڻهو آهي. نڪي مان (ڪمانڊر اختر) ان کي چوندس، نه ئي توهان ڪجهه ان کي چئجو. پاڻ ئي قانون مطابق ڪم ٿي ويندو!“
مون شڪيل کي ٻڌايو ته ”فلاڻو قانوني آفيسر آهي ۽ ڪمانڊر چوي ٿو ته ان کي چئه چاءِ نه ڪرائجو.“ شڪيل صاحب چيو ته اهو آفيسر سندس ڏيٺ ويٺ وارو آهي، چئو ته چوانس مون چيو، وارو ڪر! شڪيل صاحب اتي جو اتي ان آفيسر کي فون ڪئي. ڏٺم ته پاڻ ۾ ڪافي هجائتا هئا. شڪيل صاحب کيس ڪم جي نوعيت جو ٻڌايو ته هن کانئس تفصيل ورتا. مون لکيل ٽائيپ ٿيل تفصيل کڻي سندس هٿ ۾ ڏنو. شابس هجي هن ملٽري آفيسر کي جو چيائين ته ”تون ۽ تنهنجو دوست اچي ملو پر آفيس ۾ نه، گهر ۾!“ وري چيائين ته ”سڀاڻي لنچ ٽائيم (منجهند جي ماني وقت) مان سڄو ڪيس کڻي گهر ايندس سو توهين ٻئي اتي هڪ بجي اچجو!“ واهه واهه ٿي وئي. مون شڪيل صاحب جا ٿورا مڃيا ۽ سندس ساراهه به ڪئي. چيائين ته” سڀاڻي ساڍي ٻارهين بجي تيار هججو، مان گاڏي کڻي ايندس. هي ماڻهو وقت جا پابند آهن. هڪ بجي سندس گهر پهچي وڃڻ کپي!
ٻئي ڏينهن پوري هڪ بجي سندس جاءِ تي پهتاسون ته هو آفيسر ورانڊي ۾ بيٺو هو ۽ اسانکي چيائين ته ”معاف ڪجو جاءِ جي مرمت پئي هلي سو هت ورانڊي ۾ ئي توهانکي ويهاريندس!“ ٽي ڪرسيون ۽ ٽپائي اڳيئي ورانڊي ۾ رکائي ڇڏيون هئائين. بدر وارو ڪيس (ڄام ساقي ڪيس) به ٽپائي تي رکيو هو، فوجي ماڻهو، سو بنا ڊيگهه جي ڪيس جا ڪاغذ کڻي کوليائين، پاڻ اڳواٽ ئي ڪيس سڄو پڙهي آيو هو. مونکي چيائين ته ”توهانجي پٽ تي ڪو ڪيس آهي ئي ڪونه، توهان پريشان نه ٿيو، ساڻس گڏ ٻيا به ٻه ٽي ڇٽي ويندا!“ مون وڌيڪ ڊيگهه ڪانه ڪئي مانس، رڳو پارت ڪئي مانس ته متان ڪو وچان اندرين هڻي وڃي. ٽهڪ ڏئي چيائين ته ”فوجي قانوني معاملن ۾ ائين نه ٿيندو آهي. اڄ وڃي سٺي ننڊ ڪر!“ اهڙو پيارو ماڻهو، سڌو سنواٽو، ڀلو ماڻهو.
شڪيل صاحب وري مونکي پنهنجي گاڏيءَ ۾ کڻي منهنجي ڪمري ۾ آيو. چيومانس ته اڄ ئي شام جي اڏام ۾ منهنجي روانگي پڪي ڪرائي ڇڏي. چيائين ”اهو ته ڪو مسئلو ناهي پر آيا آهيو ته ٻه ٽي ڏينهن ترسي پئو. اسلام آباد ۾ توهانجا به دوست واقف ڪار هوندا انهن سان ملي نوان سوان ٿي اچو. هوٽل ٻاهران گاڏيون بيٺيون آهن. مان مئنيجر کي چئي ٿو وڃان، جنهن مهل جهڙي به گاڏي کپي، ڪاڏي به وڃو، ڀلي ڪوهه مري وڃو توهانکي بنا ڀاڙي جي کڻي ويندي. باقي روانگي مان سڀاڻي جي منجهند واري اڏام ۾ ڪرائي ٿو ڇڏيان!“ ائين چئي هو موڪلائي ويو. واهه شڪيل صاحب واهه توهان جا قرب، ماڻهو هجي ته اهڙو، وضعداري هجي ته اهڙي!
آفيسر دوست وري اهڙا آهن جو ڦِڪي مرڪ مرڪي آڌرڀاءُ ته ڪندا پر چوري چوري واچ ڏي به پيا ڏسندا. نيٺ پاڻ ئي چئي ڏبو ته شايد توهانکي ڪاڏي وڃڻو آهي ته مرڪي موڪلائڻ لاءِ اٿي بيهندا. اهڙي ملاقات کان بس ڀلي جو اڳلي تي بار بڻجي پوي. اسلام آباد ۾ صرف ٻه ماڻهو اهڙا هئا جو کلي دل سان خوش ٿي آدر ڀاءُ ڪندا هئا ۽ چنبڙي پوندا هئا. هڪڙو مرحوم غلام حسين گهانگهرو ۽ ٻيو سدا بهار غلام رباني آگرو، اهڙن پيارن سان ته دليون ڳنڍيون پيون آهن . بنان ملڻ جي مليا پيا آهيون، مُئي کان پوءِ به جدا ناهيون.
هوٽل جي ڪمري ۾ اڪيلو ويٺي سوچ ۾ پئجي ويس ته ڪاڏي وڃان. پنڊيءَ ۾ منهنجي استاد سائين چيلارام کيمچند آڏواڻي جي پٽن جو ڪتابن جو دوڪان هئو، ’لنڊن بوڪ هائوس‘ گاڏي ۾ چڙهي اتي ويس، واقفيت ڪرايم، سندن وڏي ڀاءُ گوپال جو به نالو کنيم، پر پاڪستان ۾ هندو ماڻهو جنهن پيڙا مان گذرن پيا، ان جا چٽا آثار سندن چهري تي ڏٺم، اڇاترا جواب مليم، مسئلن ۾ گهيريل جاتي، ڀلا خاڪ خوش هوندي ۽ ڪهڙي موٽ ڏيندي. مون ڪلٽي کائي ٻيو ترپ جو پتو اڇليو. چيم ته حيدرآباد جو نوجوان خوش شڪل خوشحال وڪيل گلاب رنگ، منهنجو ويجهو دوست، شاديءَ لاءِ سڱ جي ڳولها ۾ آهي. ان ڳالهه اثر ڏيکاريو، هندو ماڻهن لاءِ پاڪستان ۾ نياڻيون اٿارڻ وڏو مسئلو آهي. هڪدم مانُ مليم، کيس پڪ ڏياريم ته گلاب ۽ مان جلد ڪوهه مري گهمڻ اينداسون جو چيف انجنيئر قاضي عبدالمجيد اهڙي دعوت ڏني آهي. خوش ٿيو. مون به انجام پاڙيو ۽ گلاب سان ڳالهه ڪيم. گلاب ۽ ما