ايندو نھ وري ھي وڻجارو

”ڪامريڊ پارٽيءَ جو حڪم آهي.“ حيدربخش جا سڀ دليل ختم ٿي ويا. کاٻي هٿ جي مٺ ڀڪوڙي مٿي ڪري لينن کي سلام ڪيائين ۽ بيان تي صحيح ڪري ڇڏيائين. هي هئو نفسيات جو جادو! جنهن لاءِ تاج محمد ابڙو پنهنجي ذهانت سان اڳواٽ اهتمام ڪري آيو هو.
هي ٻه واقعا مون تفصيل سان بيان ڪيا آهن جن جي تاريخي اهميت آهي. ظاهر ٿيو ته فيصلا ۽ تندون ڪنهن ٻئي با اختيار اداري وٽ آهن باقي ٻيا سڀ گڏا گڏيون آهن. جڏهن گڏن ۽ گڏين کي اها سمڪ پئجي ٿي وڃي ته هو ٽهي پري ڀڄي ٿا بيهن يا مون وانگر لاتعلق ٿي ٿا وڃن. صفا لا تعلق ٿيڻ به ذري گهٽ ناممڪن آهي. هڪوار رنگ ۾ رنگجي ٿو وڃجي ته پوءِ رنگ لهڻ مشڪل آهي. غالب جي ڳالهه وانگر ته ”طبيعت اڌر نهين آتي“ سڄو شعر اٿس ته
جانتا هون ثواب طاعت و زهد
پر طبيـعت اڌر نـهيـن آتي
ڪيڏا نه پيارا ۽ سليس لفظ آهن. پر انسان جي ڪمزورين جو ڪيڏو نه سادو ۽ صاف دفاع ڪيو ويو آهي. مون سان به اها ويڌن آهي پارٽي جو ميمبر نه رهيو آهيان ۽ نه اهڙي چاهنا هئم پر پارٽيءَ سان اهڙو ته خلوص ۽ سچائيءَ سان عملي طرح واڳيل رهيس جو پارٽي ڊسيپلين منهنجي طبيعت جو اڻمٽ حصو ٿي ويو. جيتوڻيڪ پارٽي کان ڪٽيل رهيس. تڏهن به سڄو سارو پارٽي جي رنگ ۾ رڱيل رهيس. اڻويهه سئو اٺهتر (1978ع) ۾ ضيائي مارشل لا جي دور ۾ بدر کي بين الاقوامي نوجوان ڪانفرنس ڪيوبا لاءِ چونڊيو ويو. بدر کي گهمڻ ڦرڻ جو شوق جنون جي حد تائين آهي. اڄ به جيڪڏهن بيمار پيو هجي يا سندس زال ۽ ٻارڙا به ناخوش هجن ۽ کيس چيو وڃي ته کيرٿر جبل جي ماپ ڪرڻ لاءِ هلڻو آهي ته هوند پيرين اگهاڙي به هليو وڃي. سڀ زنجير ٽوڙي ويندو. رڳو هڪڙو اهڙو زنجير آهي جو کانئس ٽٽيو نٿو ٽٽي. اهو آهي منهنجي صحت يا اجازت.
مارشل لا دور ۾ فيدل ڪاسترو جي ملڪ ڪيوبا وڃڻ ۾ ڪيڏا ۽ ڪيترا خطرا هئا سي مون چڱي طرح ٿي ڄاتا بدر ته هوا ۾ ٿي اڏاميو پر منهنجي سخت مخالفت سبب سخت رنجيده ۽ ماٺ ٿي ويو. مون کي يقين هو ته اهو دورو سندس لاءِ ڪوڙڪي ثابت ٿيندو سو نهايت مضبوطي سان کيس منع ڪيم ۽ سمجهاڻيون ڏنم ته اهڙا موقعا حياتي ۾ پيا ايندا. ڳالهه ذري گهٽ آئي وئي ٿي وئي. هڪ ڏينهن اوچتو چيائين ته ڪو ماڻهو ملڻ آيو آهي. ٻاهر نڪران ته امام علي نازش بيٺو آهي. جنهن کي ننڍي هوندي اسين ڪامريڊ سلفي سڏيندا هئاسين. بس رڳو ايترو چيائين ته ”ڪامريڊ بدر کي ڪيوبا موڪلڻو آهي.“ مون چيو ”حاضر!“ يقين نه ڪندي سبب اسباب بيان ڪرڻ لڳو ته مون کيس روڪي چيو ته ”ڪامريڊ حڪم ٿيو بس وڌيڪ ڪجهه چوڻ جي ضرورت نه آهي.“ نازش به وائڙو وائڙو ته بدر به حيرت ۾ ته هي گهڙيءَ ۾ ڇا ٿي ويو.
ٻيو به هڪ اهڙو واقعو ٿيو. بدر دائود پٺاڻ کان هڪ بس قسطن تي وٺي حيدرآباد کان ڪراچي هلائيندو هو. هي 70ـ 1971ع جي ڳالهه آهي. اسين ناظم آباد 4 نمبر ۾ رهندا هئاسين. بدر رڪشا مان ترقي ڪري بس جو مالڪ ٿي ويو هو. ويهه هزار روپيه وڏي پڦي کان قرض طور ورتا هئائين. بدر جي ماءُ ڏاڍو خوش هئي جو کيس روزانو سئو ڏيڍ سئو روپيا روڪ ملندا هئا. اسين غريب سڪي پگهار تي گذر ڪرڻ وارا تن لاءِ روڪ سئو روپيا روز وڏي ڳالهه هئي. مان جو ڊاڪٽرن جي اڳڪٿي موجب ڏهن سالن کان پوءِ 1976ع ۾ مرڻو هئس سو مون کي به اطمينان ٿيو ته گاڏو پيو گهلبو. پر ٿيو ائين جو دائود پٺاڻ کي ڪجهه قسطون نه ڏئي سگهياسون ۽ هن بس ضبط ڪري پنهنجي اڏي تي گانڌي گارڊن يا چڙيا گهر وٽ بيهاري ڇڏي.
بدر پاڻ پنهنجي سر گاڏيءَ ۾ هلندو هو ۽ سندس ماسات ڪوٽڙيءَ جو آفتاب شاه ساڻس گڏ هوندو هو. ٻئي هٿ مليندي رهجي ويا. ڀلا ڪير دائود پٺاڻ سان مهاڏو اٽڪائي. سڀني ٻڌو هوندو. هو اهڙو مڙس هو جو پوليس تي به گوليون هلائي نڪري ويندو هو. مون ساڻس فون تي ڳالهايو ۽ تکا مٺا به ٿياسون پر هو ڪونه مڙيو ۽ بس حيدرآباد جي مزدور يونين جي صدر کي هلائڻ لاءِ ڏئي ڇڏيائين. اسان جا بس تي چاليهه پنجاهه هزار خرچ ٿي چڪا هئا مون مزدور ليڊرن سان به ڳالهايو ۽ دائود پٺاڻ سان به تيز ٿي پيس پر هو نِيتَ وارو ماڻهو هو ۽ حق جي ڳالهه ڪيائين ته ”جيسين کيس سڀ قسطون نه ملنديون تيسين هو بس واپس نه ڪندو.“ مان چوان ته ”اول بس موٽاءِ ته پوءِ ڪمائي توکي پئسا ڏيندا وڃون!“ پر هن نه مڃيو. مون فيصلو ڪري ورتو ته بس اڏي تان کڻي پنهنجي قبضي ۾ ڪجي پوءِ پاڻهي ڪا واٽ نڪري ايندي.
هاڻي سوال هو ته دائود پٺاڻ جي اڏي تان بس ڪير کڻي اچي؟ نه بدر کي همٿ ٿئي نه آفتاب شاهه کي. ائين اوچتو تاج محمد ابڙو اچي نڪتو. مٺ جيترو مڙس پر وچ جا پاڻي هئس. ڏاڍو دل گڙدي ۽ جگر وارو مڙس هئو. شينهن جي دل هئس. پاڻ مرادو چيائين ته ”چاٻي ڪنهن وٽ آهي؟“ آفتاب شاهه چيو ته وٽس. چيائين ته هلو ته مان ٿو کڻي اچان. آفتاب شاهه ۽ بدر ساڻس گڏ وبا ۽ هو رات جو يارهين ٻارهين بجي بس اڏي تان کڻائي آيو. بدر سياڻپ ڪئي جو بس کڻائي ويو نارٿ ناظم آباد جتي رئيس روشن علي خان اسراڻ گرمين ۾ بنگلو مسواڙ تي وٺي باقبائل اچي رهندو هو.
ٻئي ڏينهن دائود پـٺاڻ وٺ پڪڙ ڪئي پر خبر ڪانه پيس. هفتو کن ڪراچي حيدرآباد ۾ ڳولها ڦولها ڪيائين پر بس کي ڄڻ ڪو راڪاس ڳهي ويو هو سو خبر ڪانه پيس. نيٺ مون کي فون ڪيائين. مون ٺڪ چيو مانس ته ”بس مون کڻائي آهي، مون وٽ آهي ۽ ڏيندس ڪونه.“ مڙس مٿير هئو چيائين ”شير ڪا بچا هو، اب مين ڪيا ڪهون“ اهو به چيائين ته ”بس ۽ پئسا ته وصول ڪري ويندس تون رڳو اهو ٻڌاءِ ته کنئي ڪنهن ۽ بيهاري ڪٿي اٿئي!“ چيم ”اهو ڪونه ٻڌائيندس باقي پئسا تنهنجا موٽائيندس!“ چيائين ته ”پئسا وصول ڪرڻ پٺاڻ ڄاڻي ٿو. باقي پٺاڻ جي عزت جو مسئلو آهي!“ مون به چار چڱا اکر ڳالهايا ۽ چيو ته ”لالا تنهنجي عزت، منهنجي عزت آهي، سڏ ۾ سڏ ڏيندس پٺتي نه پوندس!“ سلام دعا تي فون بند ڪيم. دائود پٺاڻ ڪهڙو به هئو پر منجهس خوبيون به وڏيون هيون. مير رسول بخش ٽالپر جو جهڙوڪر ملهه ڳڌو ٻانهو ۽ مريد هئو. مون کي ڪجهه خطرو محسوس ٿيو سو مير صاحب کي فون تي اطلاع ڪري ڇڏيم. چيائين ”ڇٽو آهين دائود خان ڪجهه نه ڪندو!“ دائود خان دٻ ڏني هنن مزدور ليڊرن کي ۽ انهن وري ڍڪيل ڇپيل دڙڪا موڪلڻ شروع ڪيا مون کي ۽ بدر کي. مون به کين دڙڪو ڏنو ته ”خبردار منڍيون لهي ويندؤ.“ جهيڙو چوٽ چڙهي ويو.
هڪ ڏينهن اوچتو ڪامريڊ اعزاز نذير اچي مون وٽ نڪتو، اهي مزدور ليڊر ساڻس گڏ هئا. مون کي سمجهڻ ۾ دير نه لڳي. اعزاز نذير اڃا ٻه اکر ڳالهائي مس ته مون بدر کي چيو ته ”بس جون چاٻيون کڻي اچ!“ بدر وائڙو وائڙو چاٻيون کڻي آيو ته اهي کڻي اعزاز نذير جي جهولي ۾ وڌم. هو ويچارو پاڻ حيران، حيران، مون کي چيائين ته ”ابڙو صاحب هي پارٽي جو حڪم ناهي!“ مون چيو ته ”واسطو ته پارٽيءَ جو ئي ٿيو، نه ته تنهنجي اچڻ جي ٻي ڪهڙي معنيٰ يا حيثيت رکي ٿي؟“ اهو هو پارٽي ڊسيپلن جو اسان پراڻن پاڻ تي مسلط