ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ڪري ڇڏيو هو. ڄڻ ته اسين پارٽي جي هڪ معمولي پرزي کان سواءِ ٻيو ڪجهه ڪين هئاسين. تنظيمون ائين هلنديون آهن. ائين نه جو پليجي (رسول بخش) جهڙي پهاڙ جا پنهنجا سکيا ورتل ٻالڪا به کانئس ڇڄي کيس انٽ شنٽ ڳالهائيندا وتن. هوڏانهن اسلامي تنظيم هئي بدو عربن جي. چوڏهن سئو سال گذري ويا آهن جو اڄ به دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڪروڙين ماڻهو محمد صلي الله عليه و آله وسلم تي درود سلام پڙهندا اچن. مارڪس ته ڪنهن ليکي ۾ ئي ڪونهي. جو نه پاڻ پنهنجي سر عملي ميدان ۾ آيو نه ئي ڪو هڪڙو محض هڪڙو، پوئلڳ پنهنجي حياتيءَ ۾ پيدا ڪري سگهيو. ڪميونسٽن کي هيءَ ڳالهه ڳهڻ ڏکي لڳندي پر انڪار به نه ڪري سگهندا.
اعزاز نذير کي مون رڳو ايترو چيو ته ”منهنجا چاليهه هزار لڳل آهن بس تي، ان لاءِ ضامن ڏين پوءِ مان وصول ڪرڻ ڄاڻان ٿو!“ هنن جهٽ هائو ڪئي. نيٺ اهي پئسا مون سندن ضامن کان پوليس معرفت وصول ڪيا. حسن اتفاق اهو ٿيو جو ميرپورخاص ۾ ايس ايس پي ٿي آيو هزار خان جتوئي جو لاڙڪاڻي جو، دوستن جو دوست ۽ ڀلوڙ ماڻهو هو. ان کي رڳو فون تي عرض ڪيم ۽ هن پئسا وٺرائي ڏنا، ايئن بدر جي بس مهم جو خاتمو ٿيو.
مون مٿي لفظ ”ڀلوڙ“ استعمال ڪيو آهي. جناب علي احمد بروهي صاحب، جو ٻوليءَ جو وڏو ڄاڻو آهي ۽ ايترو ته پُر اعتماد لهجي ۾ ڳالهائيندو آهي جو ان مان سندس طنزيه انداز به پيو بکندو آ، تنهن صاحب جو چوڻ آهي ته لفظ ڀلوڙ ڍڳي ڍور لاءِ استعمال ڪبو آهي. ماڻهوءَ، ليکڪ يا شاعر لاءِ نه، هاڻي ڪير ڪڇي؟ جي ڪجهه ڪڇجي ته پوءِ هڪ ڪلاڪ سندس ليڪچر ٻڌجي ڇو ته ٻئي کي ڳالهائڻ جو وارو ئي نه ڏيندو. اسان جا اڄڪلهه جا نفيس ۽ نازڪ ليکڪ ”وارو“ چوڻ بجاءِ چون ”واري“، ڄڻ واريءَ جي ڍير تي بيٺا آهن. بروهي صاحب پنهنجي پر ۾ صحيح هوندو ڇاڪاڻ ته هو هڪ مخصوص ماحول، ماڳ ۽ ماڻهن جي تمام سـٺي ڄاڻ رکي ٿو. پر مان به سنڌ ڄائو آهيان ۽ ڍڳن، ڍڳين، وهڙن کي چڱي طرح ڄاڻان ٿو. ڍڳو به ڀلو ٿيندو آهي گهوڙو به ڀلو ٿيندو آهي ته ٽانگو به ڀلو ٿيندو آهي ماڻهو ڇو نه؟ اسان وٽ ڀل مانس ۾ ڀل مانسي (مانس معنيٰ ماڻهو) عام مروج آهي. ”ڀلا ڪن ڀلايون، مدايون مدن،“ ڀلن ماڻهن لاءِ آهي. ڍور ڍڳا ڀلايون ڪونه ڪندا آهن. ڀلوڙ جو ته اشتقاق ئي آهي، ڀلو + وڙ يعني ڀلو وڙ ڪندڙ. ڍور ته وڙ ڪونه ڪندا آهن. ها، دل آزاري مطلب ڪونه اٿم. بروهي صاحب لاءِ عزت اٿم. سندس صدقي سڀني بروهين کان معافي. بروهي ته منهنجا مائٽ آهن، ادا شمس جي گهر واري بروهڻ آهي سو خبر اٿم ته هو ٻوليءَ جو ڪهڙو کچڙو بڻائين ٿا، اصل ڌاڻا ڪڍي ٿا ڇڏين.
اهو ڏوهه جناب علي احمد بروهي صاحب جو ناهي. ٻوليءَ جون جڙون آهن ٻهراڙيءَ ۾. اسين جو لڏي پلاڻي، مٽيءَ سان واسطا ڳانڍاپا ٽوڙي، ورهين کان شهري ماحول ۾ ٿا رهون، سو ڪيئن پنهنجي جهانگيئڙن اوٺيئڙن جي ٻولي کي سانڍي رکنداسين. بدر چوندو آهي ته ”اهو به شڪر ڪيو جو سندس ٽهيءَ وارا، سنڌي ڳالهائن ٿا ۽ پڙهن لکن ٿا. سندس اولاد وٽ اها وٿ به ڪانه هوندي.“ مان مٿي ڪٿي لکي آيو آهيان ته حميد سنڌي جهڙو عالم، اديب ۽ درسي ڪتاب ڇپائڻ واري اداري جو سربراهه ۽ وڏي ڳالهه ته زميندار ماڻهو منهنجي روبرو هر هر ويٺو چوي ته ”لاهه پٽي ڇڏيائين. اڙي ڀائي! لاهه ڪو ٻير آهي، انب آهي، ليما آهن جو پٽي وٺبا. لاهه ته وڏي جاکوڙ کان پوءِ کوٽي کوٽي ڪڍبا آهن . پٽبا ڪيئن؟“
ٻيا ته ٺهيو سرڪار مير علي احمد خان ٽالپر جهڙو عالم ۽ عوامي ليڊر سو هڪ ڏينهن شيخ اياز جو شعر ”منهنجو ديس مهان“ پڙهندي اچي مٽيو ته ”هي اڄ ڪلهه جا شاعر هندي ۽ سنسڪرت جا لفظ اسان جي ٻوليءَ ۾ ڇو ٿا ٽنبين؟ عظيم ڇو نٿا چون. اهو ’مهان‘ لفظ اسان وٽ نڪو آهي، نڪو استعمال ٿئي.“ ڪڇي ڪير؟ هڪڙو شيدي گوڏا ڀڃون ويٺو هو سو هٿ ٻڌي چيائين ”سرڪار اهو لفظ ته هوٽلن تي ويٺي هرڪو ڏينهن ۾ ڏهه ڏهه ڀيرا ٿو چوي.“ـ ”ها ڏاڏا؟ ڪيئن ڀلا؟“ شيدي بادشاهه چئي ڏنو ته، ”سرڪار چوندا آهن فلاڻو مها مادر (....) فلاڻو مها.....“ مير صاحب کلي ويٺو چيائين”بس ڏاڏا بس، اسان کان غلطي ٿي وئي.“ اسان جا ذهن به پوءِ کليا ته مار اهو لفظ ته تمام گهڻو استعمال ۾ آهي. حقيقت ڇاهي جو گهڻو وقت غير استعمال رهڻ سبب ذهن جي پٽڙيءَ جو ٽيون سيل گل (فيوز) ٿي وڃي. پوءِ جڏهن ڳانڍاپو (ڪنيڪشن) ٿيس ته جهٽڪو ڏيئي چالو ٿي وڃي ٿو.
حيدرآباد ۾ هڪ نجي ۽ گهريلو واقعو ٿيو. مان جو اوچتو تاج محمد سان گڏ حيدرآباد وڃڻ لڳس ته ادا شمس چيو ته سندس گهر واري جا حيدرآباد ۾ پيڪن وٽ مهيني کان ٽڪيل هئي. ان کي وٺيون اچان. نه ته کيس پاڻ وڃڻو پوي ها ۽ پاڻ تمام مصروف وڪيل هئو. مون کي ويهه پنجويهه رپيا ڀاڙي ڀتي لاءِ به ڏنائين. حيدربخش جتوئيءَ کان ڪم وٺي، مون تاج محمد کان موڪلايو. مان سلوار قميص ۽ چمپل ۾، ننڍڙي هڙ هٿ ۾ جنهن ۾ ڏندن جو برش پيسٽ، ڦڻي ۽ هڪ وڳو پيل هئو کڻي اچي صدر ۾ پنهنجي ڀاڄائي جي گهر نڪتس.
گهر سٺو، وڏو، پڪ سرو، ٽائيلون لڳل ٻاهر هڪ ننڍو ملاقاتي ڪمرو به هئس. اتي عبدالعزيز بروهي، ڊي آءِ جي پوليس حليم بروهي جي والد صاحب سان به ملاقات ٿي. منجهس پوليس آفيسر واري خوبي اصل ڪانه هئي. نڪو پوليس وارو يا اردلي، در تي بيٺل هو، مرحوم سفيد قميص ۽ پاجامي ۾ گهر ڀاتي، جيان ويٺو هو. نڪا ڊاڙ ڊش، نه لٻاڙ، نه پوليس کاتي جا ڪارناما حليم طبيعت ۽ نوڙت وارو ماڻهو هئو. شايد ان ڪري ئي پٽ جو نالو حليم رکيائين. سندس ڀاءُ هو. عبدالرحمان بروهي جو نهايت وضعدار شانائتو ۽ مذهبي قسم جو ماڻهو هو، سليم بروهي ان جو پٽ آهي جيڪو اڄ ڪلهه سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر آهي ۽ سندس گهر واري وري منهنجي گهر واريءَ جي ڀاڻيجي (آغا محمد نواز پٺاڻ جي نياڻي) آهي ۽ نهايت شاندار خاتون آهي. محترم عبدالعزيز بروهي ۽ عبدالرحمان بروهي جو مامو هوندو هو. عبدالڪريم بروهي جنهن جي نياڻي منهنجي ڀاڄائي (ادا شمن جي گهر واري) آهي.
اها مائٽي ميهڙ واري سائين علي اڪبر شاهه ايم پي اي ڪرائي ڏني هئي جو بابا جو مذهبي ۽ علمي ناتي مداح هو. نڪاح مهل بابا ننڍي تقرير فرسوده ۽ غير اسلامي رسم رواج متعلق به ڪئي هئي جا حيدرآباد جي چونڊ خاندانن elite کي به گهڻو پسند آئي. محترم محمد حفيظ قريشي جو ان وقت1943ع ۾ نوجوان هو کي به گهڻو پسند آئي ۽ کلي ساراهه ڪيائين محترم عبدالعزيز بروهي جي اها به وڏي خوبي هئي جو پٽن کي ڇڏي ٻين مائٽن کي پوليس ۾ ڀرتي ڪرايائين. جن مان عبدالرشيد ۽ احمد علي صوبيدار ٿي رهيا. باقي عبدالستار بروهي ڊي ايس پي ٿيو ۽ اڪبر بروهي ايس ايس پي ٿي ويو. گهرو ۽ نجي ڳالهه ٿي ڪيم پر وڃي بروهي خاندان تي پهتس.
ڀاڀي مهينو کن مائٽن ۾ رهي هئي مان جو اچتو وڃي چيومانس ته ”توکي وٺڻ لاءِ ادا موڪليو آهي“ ته ڪجهه گه�