ايندو نھ وري ھي وڻجارو

�رائجي وئي. سوچي چيائين ته ”ادا رات رهي پئه سڀاڻي ڏسي وٺنداسين!“ مان وٽن رهي پيس پر صبح جو ڏاڍو ڏکيو ٿيس جو ٻاهر باٿ روم جو انتظام ڪونه هو. شهرن ۾ مهمان رهائڻ جو رواج ئي ڪونهي. پر مان به حيدرآباد شهر جو واقف، نور محمد هاءِ اسڪول جو ۽ ڊي جي نيشنل ڪاليج جو پڙهيل سو سٽاڪ سٽاڪ ڪندو اچي ڪئنٽ هاءِ اسڪول وٽ پهتس آچر هئو ۽ اسڪول بند هئو، ڳالهه سولي ٿي پئي. سامهون ڏسان ته منهنجي پراڻي ڪوٽڙي واري دوست امير محمد عباسيءَ جو گهر هئو. ان کي سڏ ڪري پنهنجو مسئلو ٻڌايم ته ناراض ٿيندي رکائيءَ مان چيائين ته ”پوءِ مان ڇا ڪيان؟“ چيو مانس ته ”اڙي چريا سامهون اسڪول بند پيو آهي، تون رڳو ڪوئنرو ۽ پاڻي ڏي.“ سندس من تان بوجهه لهي پيو چيائين ”يار اڳتي لاءِ مون کي به ڏس ڏيئي ڇڏيئي.“ مان ڪمپائونڊ وال پلويڙو يا ٻاهرين ڀت ٽپي اندر هليو ويس ۽ گهڙيءَ ۾ موٽي آيس هي ڏکي صورتحال انهي لاءِ ٻڌايم ته جيئن اسان جا دوست، شهر ۾ ڪنهن جا مهمان ٿيڻ کان اڳ ڏهه دفعا سوچين.
انهي ڏينهن ڀاڀي مون کي چيو ته ”ادا مان ته هلڻ لاءِ تيار آهيان پر ڪي مسئلا آهن، سو تون ڀلي وڃ مان ٻن ٽن ڏينهن ۾ ڀاءُ يا ڀائٽي سان گڏ پاڻهي ايندس!“ مون چيو ”ٺيڪ!“ ۽ انهيءَ مهل ئي ڪوٽڙي پهچي ريل گاڏي ۾ لاڙڪاڻي پهتس. گهر ۾ گهڙيس مس ته ادا شمن پڇيو ته ”ڇو منهنجا ٻار نه آندئي!“ مون اکر به اکر اهي لفظ کيس ٻڌايا جيڪي ڀاڀي چيا هئا، ڏٺم ته ادا شمن کي پنهنجي گهر واريءَ تي ڪاوڙ آئي. امان به لوهه تتل ڏسي، عام رواجي سس جو ڪردار ادا ڪندي ڪجهه تيز لفظ ڳالهايا چي ”بلي بروهڻ! ڏير ويو آ وٺڻ ته ان کي موٽائي ڇڏيو اٿائين. الائي ڪهڙا گل ڪڍيا اٿس وڃي پيڪن ۾ سڃا ههڙا تهڙا.“ ادا شمن زهر جو ڍڪ پي نڪري ويو ڪاوڙ ۾ ڪو ڏاڍو نازيبا خط لکي زال کي موڪليائين. اهو غلط اصول آهي، ڪاوڙ مهل ڪو به اٻهرو قدم نه کڻجي. ڍر ڏجي ته معاملو نه رڳو صاف ٿي بيهندو پر معمولي نظر ايندو. ڀاڀيءَ کي جو اهڙو خط پهتو ته پاڻ ۽ سندس ڀائر پريشان ٿي ويا ۽ ٺڪر ڀڳو مون تي ته ”ضرور جمال الائي ڇا ٻڌائي سڀني جا ڪن ڀريا آهن! ڀاڀي خط ملندي ئي ڀاءُ کي ساڻ ڪري اچي لاڙڪاڻي پهتي. اچڻ سان مون کي ميار ڏنائين ته ”واهه ادا واهه، توکي شابس هجي، هرو ڀرو هيڏو خلم مچائي ڇڏيئي!“
واقعي سڄو گهر جو ماحول گرم هجي. عورت ويچاري ڪچي پنڊي حيران پريشان ته هن ڏوهه ڪهڙو ڪيو هو؟ مان ڇا جواب ڏيان. نه هوءَ، نه سندس ڀاءُ مون تي اعتبار ڪن ها. ائين ڪندي ادا شمن به اچي نڪتو مون کي موقعو ملي ويو ۽ چيم ته ”ڀاڀي هاڻ پاڻ کان پڇوس ته مون کيس ڇا چيو ؟ صرف اهو چيم ته ڀاڀي چيو آهي ته هوءَ پاڻ ئي ٻن ٽن ڏينهن ۾ ڀاءُ سان گڏجي پهچي ويندي.“ ادا شمن به مڃيو. منهنجي جند ڇٽي ڏٺم ته ادا به پنهنجي ڪئي تي نادم هئو. تڪڙ ڪم شيطان جو! مان خدا خدا ڪندو نڪري ويس. پٺيان ڀاڀي کي چوندو ٻڌم، مڙس کي چيائين ته ”مون تنهنجو ڏوهه ڪهڙو ڪيو هو جو منهنجي ۽ منهنجي مائٽن جي هيڏي بيعزتي ڪيئي؟“ ادا موزون جواب ڏئي زال کي ۽ سالي کي ٺاري ڇڏيو. ڏسو! معمولي واقعو، نيت به سڀني جي صاف، ڏوهه به ڪنهن جو نه تڏهن به اٻهرائي ۽ ناترتيبي mishandle ڪرڻ سبب الائي ڪهڙو خلم ٻري پوي ها. گهرو مسئلن ۾ تمام خبرداري صبر ۽ مـاٺائي کان ڪم وٺڻ گهرجي. مون کان ٿي جو زباني نياپي بجاءِ ڀاڀي کي چوان ها ته ٻه اکر پرچيءَ تي لکي ڏي ته وڃي ادا کي هٿ ۾ ڏيان هر ننڍي وڏي ڪم ۾ خبرداري ۽ رٿا بندي ضروري آهي نه ته ٿاٻو کائڻ جو انديشو آهي. اهو معاملو ايڏو ته اهم آهي جو قرآن الحڪيم ۾ واضح حڪم ڪيو ويو ته جيڪا ڏيتي ليتي ڪيو سا لکت ۾ ڪيو. واڻيا ماڻهو انهي تي سختي سان عمل ڪن ٿا ۽ اسين مسلمان(ڄٽ) چئون ته مڙس جي زبان ڪافي آهي. نتيجو اهو ٿو نڪري جو ٿوري گهڻي اختلاف تي لٺيون ڪهاڙيون اڀيون ٿي وڃن ٿيون ۽ مڙس ٿاڻن ۽ ڪورٽن ۾ گهلجن پيا. ڪڏهن ته ڏهن پنڌرهن روپين خاطر ماڻهن جون منڍيون به لهي وڃن ٿيون. سو مڙس جي زبان کي ڇڏي لکپڙهه تي زور رکو ۽ شاهد به واريو. جي ڪوئي مرد شاهد ناهي ته زائفن (ضعفائن) جي شاهدي به ڪافي آهي هي قرآني حڪم آهي. منهنجو ناهي.
قلم آهي بي لغام، سو ڪاڏي جو ڪاڏي وڃي ٿو نڪري. مون ذڪر پي ڪيو هنن يورپي صاحبن جو جن کي حسن مجتبيٰ وٺي آيو هو. نقشبندي سلسلي وارن جي هنسڪ رويي جي بچاءَ ۾ مون ترڪي حڪومت جي مذهب خلاف پڪڙ پڇاڙ ۽ غير جمهوري طريقن جا مثال ڏنا. حڪومت يا طرز حڪومت ڪهڙي به سٺي هجي پر جڏهن ماڻهن جي سوچ ۽ شخصي آزاديءَ تي پابنديون لڳائجن ٿيون ته ماڻهو جيڪڏهن ڪڇن نٿا ته پڇن ضرور ٿا ۽ نيٺ ٻڙڪي پون ٿا. ايران جي سفر جو تفصيلي بيان ڇڏي انهي تي اڪتفا ڪيون ٿا ته نظام حڪومت ڏاڍو سٺو ۽ امن امان وارو هئو ۽ ماڻهو به سکيا هئا، ڪوئي بک ڪونه ٿي مئو، نه ڪوئي بي گهر ۽ نه ڪوئي ڦاٽل لباس ۾ هئو تڏهن به ٻه ٽي اهڙا واقعا ٿيا جن منهنجي ذهن ۽ مٿي تي مترڪا هنيا. هڪ خوشحال گهر ۾ ٽي وي تي چار پنج سيڪنڊ امام خميني ڏيکاريو ويو جنهن هٿ مٿي کڻي ماڻهن کي دعا ٿي ڪئي يا پنهنجي استقبال جو جواب ٿي ڏنو ته هڪ گهر ڀاتيءَ چئي ڏنو ته ”الائي امام پاڻ آهي يا سندس بوتو پيا ڏيکارين!“ ٻيا گهر ڀاتي به مشڪيا معنيٰ ته حڪومتي ادارن تان اعتبار کڄي ويو هو يا مورڳو حڪومت تي ٺٺول هئي.
احوال کي مختصر ڪندي شهر شيراز ۽ اصفهان جو ذڪر ڇڏي ٿو ڏيان رڳو ايترو ٻڌايان ٿو ته شيخ سعدي عليه رحمت ۽ حافظ شيرازي عليه رحمت جي مزارن تي صفائي سٺائي ۽ انتظام ته ٺيڪ ٺاڪ هئو، باقي ايراني نوجوانن کي ڏٺم ته هو سندن قبرن تي بوٽ سميت پير رکي فوٽو پيا ڪڍائين. مون فاتحه لاءِ هٿ کنيان ته مون تي کليا. ٻي ڳالهه جا نوٽ ڪيم سا اها ته حافظ شيرازي جي مقبري تي ڪيترائي پيشه ور فال ڪڍڻ وارا مليا. مون کي هڪدم ياد آيو ته اسان جي ملڪ ۾ به اڃا تائين ديوان حافظ مان فال ڪڍي ويندي آهي.
اصفهان ڏسڻ کانپوءِ هر ڪو ان نتيجي تي پهچندو ته فن معماري واقعي ايران ۾ چوٽ تي هئو. تمام نفيس ڪاشيءَ جو ڪم گنبذ ۽ ونگ ڇڏي مون کي معماري جا بلڪل نوان ۽ نادر طريقا نظر آيا جنهن جو اسين تصور به نٿا ڪري سگهون ۽ نه ئي ڪنهن انجنيئر يا معمار ان تي سوچيو هوندو. مثلا مسجد علي ڪاپو جو نقشو عجيب نواڻ وارو آهي مسجد ته نه آهي هڪڙو ڪامپليڪس آهي. سئو کن ايڪڙن ۾ هڪڙو مستطيل ڪمپائونڊ آهي جنهن کي چوڌاري پڪو رستو آهي. اندر وڃڻ لاءِ چئني طرفن کان چار مکيه گيٽ يا دروازا آهن جن مان به پڪا رستا آهن. موٽرڪارون اندر هليون وڃن ٿيون. وچ تي هڪ وڏو مستطيل باغ آهي جنهن جي چوڌاري پڪو رستو آهي. باغ ۾ ٻارن لاءِ جهولا ۽ گسڪڻيون به آهن. باغ وٽان چوڌاري ڪيترائي دروازا آهن مسجد ۾ وڃڻ لاءِ. اندر وڃو ته اول چوڦير شاهي بازار آهي جا سڄي ڍڪيل ۽ بند آهي ڇو ته ايران ۾ سخت ٿڌ ۽ برفباري ٿئي ٿي. ب�