ايندو نھ وري ھي وڻجارو

جا آثار قديمه، ڪافر ڪوٽ! اياز به تڏهن دانهن ڪئي ته ”سنڌڙي تنهنجو نانءُ ورتو ڄڻ ڪاريهر تي پير پيو!“ اياز جون اهڙيون ڪيئي امر سٽون پڙهي بي ساخته چئي ڏبو ته ”متان ڀانئين مئا مور سارا!!“
مون يورپي صاحبن کي چيو ته ”سيڪيولر سڏائيندڙ ملڪ ترڪيءَ ۾ مسجدون ڊاهي پٽ ڪيون ويون، قرآن عربيءَ ۾ پڙهڻ ڪونه ڏين مٿي تي پوتي پائڻ به منع، پوءِ اهڙي ڪوڙي جمهوريت خلاف مذهبي بغاوت انقلابي قدم ٿيو پوي. انهي ڪري اتي جا نقشبندي، باغي ۽ انقلابي ٿي پيا آهن. اسان وٽ پاڪستان ۾ وري قصو الٽو آهي هتي مذهب جو ڳٽ ڳچيءَ ۾ وجهي ڇڏيو اٿن، انهي ڪري هتان جا صوفي نقشبندي وري سيڪيولر آهن!“ انهيءَ ڳالهه ٻڌڻ سان ڇرڪ نڪري وين ۽ مون تي اعتبار نه ڪيائون.
مون چيو ته ڀائو اسان جو مذهب اسلام آهي ئي سيڪيولر ”لڪم دينڪم ولي دين“ وارو اصول پنهنجي جاءِ تي پر سڄو مذهب اسلام سيڪيولر آهي. الله رب العالمين سڀني جو رب ۽ حضور صلي الله عليه وآله وسلم رحمت اللعالمين سڀني لاءِ رحمت. بلا تفريق دين جي هر مذهب ۽ مذهبي ڪتاب کي تسليم ڪيو ويو. پهريون دفعو ڪنهن مذهبي ڪتاب ۾ ٻين ڌرمن جا نالا کڻي (يهودي، نصارا ۽ باقي ٻيا) تن لاءِ اجر جو پيغام ڏنو ويو. انسان ذات جو ايڏو تقدس جو سورة مائده ۾ فرمايو ويو ته ”جنهن هڪ نفس کي قتل ڪيو ان ڄڻ سڄي انسان ذات کي قتل ڪيو.“ سورة التغابن ۾ فرمايو ويو ته ”جيڪو يقين رکندو الله تي ۽ ڪندو چڱا ڪم ته انهن جون برائيون به ميٽي ڇڏيندس ۽ داخل ڪندس انهن کي بهشت ۾ جتي رهندا هميشه لاءِ .“ سورة زلزال ۾ ته اڃا به قدم وڌائي چيو ويو ته ”جنهن به ذره برابر چڱو ڪم ڪيو اهو ان کي ڏسندو اجر ملندس، ۽ جنهن به ذرڙو برو ڪم ڪيو ان کي ڏسندو سزا ملندس.“ هتي تفريق کي بلڪل ختم ڪيو ويو ۽ اهميت صرف ڪرم يعني عمل صالح کي ڏني وئي. اسان جي صوفي نقشبند بزرگن (شاهه عنايت شهيد) هندوماڻهن کي به پنهنجي حلقي ۾ داخل ڪري قلبي ذڪر ڪرايو. ”اسان صوفي لاڪوفي يعني ڪنهن به گروهه جا نه ۽ سيڪيولر آهيون ۽ اسان جو مذهب ئي سيڪيولر آهي“. حسن مجتبيٰ ويٺي مشڪيو پر هنن صاحبن کي اعتبار نه آيو. هو نڪتا ئي انهي بدنيت سان هئا ته هر مسلمان کي ڪٽرپڻي جو لباس اوڍائين ۽ اسلام کي به ڪٽرپڻي ۽ دهشت پسندي جي لباس ۾ ڏسن. سو هو نا اميد ٿي، اٿي کڙا ٿيا.
محترم محمد حفيظ قريشي هالان پراڻن وارو نهايت ذهين ۽ حاضر جواب ماڻهو هئو. ويٺا هئاسون ته ڪنهن صاحب اچي چيو ته ”فلاڻو ڪٽو مسلمان آهي.“ هڪدم وراڻيائين ته ”مسلمان ڪٽو نه، پڪو مسلمان ٿيندو آهي!“ بنياد پرستي جي الزام جو اهو بهترين ۽ مختصر ترين جواب آهي.
هي هيڏو سارو ذڪر مسئلن جي ور چڙهي ويو. ڪارو ڪاري، قانون شهادت، عورت جا حق ۽ تحفظ، طلاق کان پوءِ به گهر ۾ عزت سان رهائڻ، ڪاريءَ کي به عزت سان گهر ۾ رکڻ ۽ سندس ضرورتون پوريون ڪرڻ. طلاق ڏيڻ بعد عدت دوران ولادت ٿئي ته ٻار کي ٿڃ پيارڻ جو معاوضو ڏيڻ ۽ ٻيا ڪيئي اعليٰ ۽ عجيب احڪام مون کي نظر آيا آهن، قرآني آيتون بار بار پڙهڻ بعد. هي جو دنيا جا فلاسافر صدين کان ڦاٿا پيا آهن زندگي ۽ موت جي مونجهارن ۾، پڻ انهي ڳالهه ۾ ته آخر زندگي جو مقصد ڇاهي؟ انهن سڀني سوالن جا جواب ڏنا پيا آهن. تمام سولا ۽ مختصر هڪ سٽ ۾. ”پڇن ٿا توکان روح بابت؟ چئه ته اهو آهي امر ربي!ـ چون ٿا ته جڏهن اسين مري ڳري مٽي ٿي وينداسين ۽ هڏيون به ڀري ڀتيون ٿي وينديون ته پوءِ ڪيئن اسان کي جيئرو ڪيو ويندو؟ چئين ته جڏهن ڌرتي خشڪ ٺوٺ ٿي صفا مري وڃي ٿي ته ڪيئن اسين آسمان مان پاڻي وسائي کيس سرسبز ۽ جيئرو ڪريون ٿا. ڀلا ڪاٺ مان باهه اسين ٿا ڪڍون يا توهان ٿا ڪڍو؟“
واقعي! ڪوئي لوهه مان يا سون مان باهه ڪڍي سگهندو ڇا سواءِ سندس اذن جي. زندگي ۽ موت بابت هونئن ته قرآن الحڪيم ڀريو پيو آهي. صاف ۽ سولو جواب الله تعاليٰ سورة الملڪ آيت 2 ۾ چيو آهي ته ”خلقيائين موت ۽ زندگي کي ته جيئن پرکي توهان کي ته توهان مان ڪير وڌيڪ چڱو آهي عمل ۾!“ بس تمام مختصر سمجهاڻي ته بهتر کان بهتر ڪري ڏيکارڻ آهي زندگي جو مقصد. حضور سائين صلعم جن به فرمايو ته ”منهنجي نبوت جو مقصد آهي ماڻهن جي اخلاق کي زور وٺائڻ.“ سڄو سارو زور آهي عمل صالح تي يعني چڱا ڪم ڪرڻ تي. شري رامچندر ۽ شري ڪرشن به ور ور ڪري اهوئي چيو ته ”منش جو ڪاريه آهي ڪرم(ڪم).“ انهن مها پرشن توڙي حضور صلي الله عليه وآله وسلم جن اهو به چٽو ڪري ڏنو ته چڱا ڪم آهن ٻين سان ڀلائي ڪرڻ، اوڙي پاڙي، مٽن مائٽن، مسافرن ۽ مسڪينن جي ڪم اچڻ، ٻين لاءِ ماڻهو اهو ئي سوچي ۽ ڪري جيڪو هو پاڻ لاءِ چاهيندو هجي. هي حديثون آهن ڪو منهنجو اپديش ناهي.
شيخ اياز سان سڄي عمر ڪڏهن به دل کولي حال اورڻ نصيب ڪونه ٿيو، پر جڏهن هو اچي پرنس ڪامپليڪس ڪراچي جو واسي ٿيو، تڏهن اڪثر ملندا هئاسون.هو به مون سان ملڻ ايندو هو پر گهڻو تڻو مان وٽس ويندو هئس. ٻئي ماٺ. مان به گهٽ ڳالهائو ۽ اياز به سوچن ۾ غرق! تڏهن به هڪ قسم جي عجيب اڻڏٺي تار وسيلي گهڻو هڪ ٻئي سان مراسلو communication رهندو هو. مٿيان سڀ خيال مون کيس ائين ماٺ ميٺ ۾ رسائي ڇڏيا. هو به هڪ اڌ جملي ۾ اوراڻو ڏئي تائيد ڪري ڇڏيندو هو. علم جو ته بحر هئو سو جهٽ هر ڳالهه کي ان بحر ۾ سموئي ڇڏيندو هو. حافظ شيرازي ته جهڙوڪر کيس برزبان ياد هئو مولانا روم جو به ڳوڙهو مطالعو هئس. سيد علي هجويري جي ڪتاب ڪشف المحجوب مان ڪڍيل حڪايتون ڪتابي صورت ۾ ڇپيل مون وٽ هيون سي مون کان گهري ورتائين. ڏينهن ٻن ۾ اهي پڙهي مون کي فون تي انهن جو مفهوم ۽ سبق ٻڌائڻ لڳو يا ائين چئجي ته مون سان share ڪرڻ يعني ڀاڱي ڀائي ٿيڻ لڳو. علامه المشرقي متعلق ڪتاب به مون کان گهريائين جو مون احمد خان لانگاهه کان وٺي کيس ڏنو. انهي کان به ڪافي متاثر ٿيو. قرآن شريف ته اڳيئي پڙهيل هوندس پر وري پڙهڻ شروع ڪيائين. هڪ ڏينهن مان ۽ هو سندس لئبرري ۾ ويٺا هئاسون ته اوچتو پنهنجن هزارين ڪتابن ڏي اشارو ڪري چيائين ته ”جمال! سڄي عمر جک ماري اٿم ڪتاب ته مون هاڻ پڙهيو آهي.“ مان حيرت ۾ پنڊ پهڻ ٿي ويس. وضاحت ڪندي چيائين ته ”هر سوال جو جواب ها! يا نه! ۾ سڌو سنئون ڏنو پيو آهي. سواليه نشان آهي ئي ڪانه. ٻيا ڪتاب ته اوجهڙ ۾ رلائي مونجهارا پيدا ڪري انڌيرن ۾ ڇڏي ٿا وڃن.“
بيشڪ صالح دل، صالح دماغ ۽ صالح سوچ وارن تي جيڪي پنهنجا پراوا ڏکڙا، جهول ۾ جهليون صبر ۽ شڪر سان پيا رنگيءَ جا رنگ پسن، انهن تي الله طرفان علم ۽ عرفان جي پالوٽ ٿئي ٿي. ميران ٻائي به هڪ منهن ڪري لاڳاپا لاهي يڪتارو کڻي برپٽ ۾ نڪري پئي ته الاهي رنگ ۾ رنگجي ويئي. نه روزا رکيائين نه نمازون پڙهيائين. اڃ بک ۾ اٺ ئي پهر ڌڻيءَ جا ڳڻ ڳائيندي رهي ۽ اڻ ڏٺي سان لنئه لڳائي ڇڏيائين. اياز جي استغراق به مٿس نور جي پالوٽ ڪئي ۽ بي ڊپو ٿي ان جو اظهار به ڪيائين. ڀلي ڪوئي سندس دعائون پڙهي ڏسي چئي اٿندو ته ”هي الهامي آهن، اياز جون ناهن.“ اياز جي هڪ