ايندو نھ وري ھي وڻجارو

قريبي دوست ته چئي ڏنو ته ”اياز وڏو استاد هئو، پاڻ مٿان قبو اڏارائڻ لاءِ اهڙو ڦِرڪو کاڌائين!“ توبهه! بقول منهنجي مرحوم دوست نور محمد سمي جي ”بيڊ بواءِ بيڊ ٿاٽس.“ يعني گندو ٻار گندا خيال. وڌيڪ ڇا چئجي.
هڪ حيرت انگيز واقعو بيان ڪرڻ تي دل ٿي ٿئيم. حيرت انگيز ته ڪونهي پر اڄڪلهه جيڪي ڄامڙا دانشور ساماڻا آهن سي کلون ڪندا ٽوڪون هڻندا ۽ ڪوڙ جو الزام به مڙهيندا. الله جي مهرباني جو اکين ڏٺا، ڪنن ٻڌا، پڙهيل لکيل شاهد اڄ به موجود آهن. ٿيو ڇا جو حضرت ميان منظور حسين مدني رحمت الله عليه اڻويهه سئو چوهتر (1974) ۽ اٺهتر (1978) ۾ پاڪستان آيو ۽ ٻه ٽي سال پاڪستان ۾ قيام فرمايائين. سندس حيدرآباد ۾ قيام دوران، سنڌ يونيورسٽي جا ڪئي استاد، ليڪچرار ۽ پروفيسر وٽس ويا ۽ عرض ڪيائون ته سندن وائس چانسلر وڏو شرابي ڪبابي ۽ زاني آهي سو اهڙي ڪا دعا گهروس جو سندس (اياز جو) مٿو وڃي. حضرت صاحب چپن تي آڱر رکي فرمايو ته ”بابا ماٺ ڪريو، اهو وڏو الهه لوڪ اٿو متان ڪجهه ان لاءِ چيو اٿو!“ هنن وري به زوردار نموني عرض ڪيو ته ”سائين سڄو جڳ ٿو ڄاڻي ته هو شرابي ڪبابي زاني آهي. مهرباني ڪري ڪڍوس اتان!“ حضرت صاحب وري به کين فهمائش ڪندي فرمايو ته ”ان لاءِ اکر به نه ڳالهايو، هو وڏو درويش ۽ الهه لوڪ آهي!“ سڀ حيرت ۾ حيران مِڻ مِڻ ڪندا اٿي ويا. اها ڳالهه مون سان تمام معتبر ماڻهو، سابق هوم سيڪريٽري (مرحوم نسيم کرل جي ڀاءُ) فهيم کرل ڪئي. جيڪو الله جي مهرباني سان حال حيات جيئرو ويٺو اٿوَ. ڀلي قرآن کڻايوس. ٻين حاضرين مان ٻيا به ڪي حال حيات آهن. اهي پڻ حيران آهن ته اهڙي ماڻهو لاءِ حضرت صاحب پنڌرهن ويهه سال اڳواٽ ڪيئن اهڙي ڳالهه ڪئي؟
تازو منهنجي وڏي ڀيڻ حميده خاتون، خان صاحب عبدلحق جي گهر واري گذاري وئي، سو منهنجو حيدرآباد وڃڻ ٿيو. موقعي جو فائدو وٺي مان جسٽس علي مدد شاهه جي صدر واري گهر، سندس مرحوم گهر واريءَ جي تعزيت لاءِ ويس. شاهه صاحب وٽ اڳ ۾ ئي چار پنج سکر ماڻهو ويٺا هئا جو عيدالاضحيٰ جو موقعو هئو. اتي هڪڙو ڊاڪٽر شيخ صاحب موجود هو جو حضرت ميان صاحب جو مريد هو. اها ڳالهه نڪتي ته هن فرمايو ته ”اهو 1974ع جو واقعو هئو نه 1978ع جو“ جيئن مون پئي چيو. سڀئي گهڻو حيران پئي ٿيا. مون کي ڪا حيرت ڪانه آهي. اياز فقير منش هو. گناهه ثواب جي ٻنڌڻن کان آزاد. مون ته سندس اها جهلڪ پنجاهه سال اڳ پسي ورتي هئي. جڏهن هن ۽ مان آڌي رات جو سکر بئراج جي پرين ڀر پسار پي ڪئي. پراوا ڏک پنهنجي جهولي ۾ وجهي ڪائنات جي پولارن ۾ گم، سڪل وڻ جي ڏارن جيئن ٻئي ٻانهون مٿي کڻي سندس سڄو وجود سواليه نشان بڻيل هئو ته هي سڀ ڪجهه ڇو آهي ۽ ڇا آهي؟ ڪنهن کي رنج نه پهچايائين. ڪنهن سان وير نه وڌايائين. دشمن ته هئس ڪونه پر جن کيس دشمن ٿي سمجهيو، تن کي به نقصان ڪونه پهچايائين. نڪا گلا شڪوو ڪيائين. هرڪو ڪم کلي ڪندو هو. نه ڪرڻ جهڙو ڪم نه ڪندو هو، ۽ صاف جواب ڏئي ڇڏيندو هو. جن سندس خلاف هاءِ گهوڙا ڪئي تن سان به نڀائيندو ۽ ناتو ڳنڍيندو رهيو.
ماڻهو اهڙا ساڙ سڙيلا جو جڏهن بيمار ٿي، رٽائر ڪري ڪراچي ۾ گوشه نشين ٿي ويهي رهيو تڏهن به سندس پٺيان ڀنڊڻي لايون آيا. حڪومت، ادب ۾ تمغه امتياز جو اعزاز ڏنس ته به سندس مداح ناراض ٿيا. ڄڻ کين اعزاز ملي ها. ته نه وٺن ها. ملڪ جي پرائيم منسٽر محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جي سڏائڻ تي ساڻس ملڻ ويو ته به يار لوڪ ناراض ته ضرور نوڪري وٺڻ لاءِ ويو هوندو. ڄڻ کين پرائم منسٽر گهرائي ها ته نه وڃن ها؟
رباني جڏهن اڪادمي ادبيات پاڪستان جو چيئرمين ٿيو ته حيدرآباد جي هڪ وڏي اديب جيڪو پاڻ به نوڪريءَ ۾ هو، مون سان ربانيءَ جي شڪايت ڪئي، بلڪه گهٽ وڌ به ڳالهايو ته ”ڏسو! خوشامندون ڪري وڃي ڊڪٽيٽر ضياءَ جي هنج ۾ ويٺو.“ ڄڻ پاڻ اهو عهدو قبول نه ڪري ها! رباني سنڌ ۾ اهو واحد شخص آهي جنهن پير علي محمد راشديءَ جيان پنهنجي غير معمولي محنت ذهانت قابليت سياڻپ ۽ چترائيءَ سان پاڻ کي ڪين مان وڏي منزلت تي پهچائي ڇڏيو. اهڙن عجيب ماڻهن تي فخر ڪرڻ بجاءِ اسين سنڌي ماڻهو وتون سندن پچر ڪندا ۽ پير ڪڍندا. سنڌين لاءِ دوزخ جي دروازي جي داروغي واري ڳالهه ته مشهور آهي. اها ڳالهه مون سان محترمه ڊاڪٽر بيگم اشرف عباسي صاحبه به ڪئي. چي ”ادا ڏس مان واحد سنڌي عورت جا نئشنل اسيمبلي جي ميمبر به ٿيس ۽ ڊپٽي اسپيڪر به پر فخر ڪرڻ بجاءِ پنهنجا ئي سنڌي ميمبر ۽ ماڻهو منهنجا پير ڪڍڻ ۾ لڳا پيا آهن!“ اسين چئون پير ڪڍڻ انگريز چون ٽنگ ڇڪڻ مون کي پير ڪڍڻ وارو محاورو وڌيڪ وڻي ٿو.
اديبن ۾ ته اهو مرض عام آهي. مون کي ته ڪو به اهڙو شاعر ڪونه سجهي جنهن اياز سان ساڙ نه ڪيو هجي. ياد رهي ته منهنجا سنڌ جي هڙني اديبن سان ذاتي تعلقات رهيا آهن ۽ مون هر ڪنهن جي اندر ۾ گدڙ ويٺل ڏٺو. اياز ۾ اها وِڏ ڪانه هئي. دل کولي داد ڏيندو هو ۽ ان ۾ ڪنجوسي ڪانه ڪندو هو. رسول بخش پليجي سان هن جا ڪي به دوستي ياري وارا رشتا ڪونه هئا. هڪ ڏينهن پاڻمرادو، گهري سوچ ۾ مون کي چيائين ته ”جمال، مان ڀانيان ٿو ته شاهه لطيف کانپوءِ سنڌ جيڪڏهن ڪو ذهين ماڻهو (genius) پيدا ڪيو آهي ته اهو رسول بخش پليجو آهي!“ مون وائڙو ٿي کانئس ورجائي پڇيو ته ”واقعي؟“ چيائين ”هائو! مان ائين سمجهان ٿو.“ اتفاق سان ٻئي ڏينهن پليجو اچي مون وٽ نڪتو. ساڻس اها ڳالهه ڪيم ته اکيون ٿرڙائي ٽِڪ ٻڌي مٿي ڇت ۾ کپائي ڇڏيائين، جيئن ڪوئي ڦونڊ ۾ ڀرجي ويو هجي. پوءِ ته اياز جو ڏنل اهو لقب پليجي صاحب پاڻ سان چنبڙائي خوب اڇاليو ۽ استعمال ڪيو. هر جلسي ۾ سندس پوئلڳ نعرا لڳائيندا رهيا ”وڏو ڏاهو، ذهين ترين“ وغيره وغيره.
سندس حلقي ۾ اياز جي ڏاهپ ۽ عظمت به تسليم ڪئي وئي. پر جڏهن پليجو ٺٽي مان اليڪشن لڙڻ لڳو ته پليجي صاحب پنهنجي حمايت ۾ ٻه ٽي سٽون لکي اياز کي صحيح ڪرڻ لاءِ موڪليون. اياز خبردار ماڻهو، سياست ۾ الجهڻ کان پري، تنهن صحيح ڪرڻ کان انڪار ڪيو. پوءِ ته اياز خلاف ممڻ مچي ويو. هيءَ ڪهڙي چڱمڙسي چئبي؟ پڳ ٻڌائي ته قبول، ٻيلپو نه ڪري ته ’ردي ماڻهو.‘ واهه سائين واهه! پليجي جو هڪ ڪارڪن، اها ئي لکت مون وٽ به صحيح ڪرائڻ لاءِ کڻي آيو.” مون انڪار ڪندي چيو ته ”ڀائو مان پاڻ توڻي پارٽي، اليڪشني سياست جي خلاف آهيون. باقي پارٽي جو حڪم ٿئي ته پوءِ حاضر آهيون!“ هو ٻئي ڏينهن وري آيو ۽ اچي چيائين ته ”اهو پارٽي جو فيصلو آهي!“ پارٽي جي فيصلي کانپوءِ چون چرا (ڇو ۽ ڇا) جي گنجائش ڪانه هئي، سو مون اکيون ٻوٽي صحيح ڪري ڏني.
بعد ۾ مون کي ڄام ساقي توڙي امام علي نازش ٻڌايو ته پارٽي اهڙو ڪو فيصلو ڪونه ڪيو هو. عثمان بلوچ ته ماڳهين چيو ته ”پليجو ٽراٽسڪي جو پوئلڳ ۽ ڪائ