ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ونٽر رووليوشنري آهي!“ ان راءِ سان مان شامل راءِ نه ٿيس ۽ جيڪي سو پاڻ ۾ بحث مباحثي ۾ اڙجي وياسون. عثمان بلو چ آهي تمام پيارو ۽ ڀلو ماڻهو، شيشي جهڙي صاف دل اٿس سو ان سان به ياري هلي اچي ته پليجي سان به ڦٽايو ڪونه اٿم بلڪه سندس مداح آهيان. سندس ذهانت، منفرد سوچ ۽ سندس عملي ڪارڪردگي جو داد ته سندس مخالف به ڏيندا. جيڪي کيس ڇڏي ويا آهن، انهن جي به ذهني تار پليجي سان ڪنهن نه ڪنهن طرح ڳنڍي پيئي آهي. سندن گفتار ۽ ڪردار ئي پڌرو، چغلي پيو هڻندو ته هي پليجي جو تيار ڪيل پتلو آهي.
حيدرآباد جي هڪڙي ڪمشنر صاحب (عبدالله ميمڻ) جيڪو ٻاهر نڪري پٽ تي ويهي عام ماڻهن سان ڪچهري ڪندو هو. تنهن هڪ ڏينهن پليجي کي داد ڏيندي چيو ته ”جمال صاحب ماڻهن جي ڳالهائڻ مان پتو پئجي ٿو وڃي ته هي پليجي صاحب جو تيار ڪيل ماڻهو آهي. سندس دليل ۽ مسئلن جي ڇنڊ ڇاڻ مان خبر پئجي ٿي وڃي ته هي پليجي اسڪول جو پڙهيل گريجوئيٽ يا مئٽرڪيوليٽ آهي.“ اهڙو اثرائتو ۽ لاڀائتو ڪم ٻئي ڪنهن به ڪونه ڪيو. نه جمال بخاري، نه قادر بخش نظاماڻي ۽ نه سوڀي گيانچنداڻي. اڄ به راهوڪي وڃي ڏسو، توهان کي ماحول، ڪلچر اٿڻي ويهڻي ڳالهائڻ ٻولهائڻ ئي مختلف لڳندو. ڄڻ ڪنهن ٻئي ديس ۾ اچي ويا آهيو. شهيد فاضل راهو خود، پليجو جو پيدا ڪيل ٻالڪو هو. ائين ناهي ته هو پاڻ پنهنجي ذات ۾ ڪجهه ڪين هئو هو تمام صالح دماغ، سالم سوچ ۽ سالم عمل وارو ماڻهو هو. پر هئو سورنهن آنا پليجي جو مريد، پوئلڳ ۽ کانئس فيض ورتل يعني inspire ٿيل. پوءِ سندس پٽ محمد اسماعيل، سياسي مفادن خاطر ٻيو رستو ورتو جو عوام جي مفاد ۾ گهٽ ۽ سندس شخصي مفاد ۾ وڌيڪ هئو.
ڳالهه هئي شيخ اياز جي فراخ دلي ۽ سوچ جي سخا جي. هو جوهري هو، پارکو هو ۽ سندس تيز نظر هڪدم املهه ماڻڪ جي چونڊ ڪري وٺندي هئي. هن چپ چاپ ۾، ڪنهن پليٽ فارم تان نه، بلڪه مون اڪيلي سان ويٺي ويٺي اهو(Genius) جو لقب پليجي کي عطا ڪري ڇڏيو. ٻئي ڏينهن جو مون اها ڳالهه پليجي سان ڪئي ته ڪجهه وقت ته چپ ۾ ان لقب جو چشڪو ورتائين پوءِ چيائين ته ”اياز وٽ هلجي يا کيس ڪٿي وٺي هلي ويهجي!“ مون چيو، ”مان اياز سان ايڏي حجت ڪونه ڪري سگهندس. البت کانئس پڇون ٿا، جيئن پاڻ چوي!“ اتي ئي اياز کي فون ڪيم، چيائين ”اڄ ته نه، باقي سڀاڻي ٽپهري مهل سمنڊ ڪناري هلي ويهنداسون. سوير ڀرو هلون ۽ سوير ڀرو موٽون، سج نه لهي!“ اياز، شام جي ٿڌڪار کان گهٻرائيندو هو ڇاڪاڻ ته ٿڌ هڪدم سندس دماغ تي اثر ڪندي هئي.
ٽپهري مهل ٽيئي ڄڻا وڃي اولڊ ڪلفٽن تي ويٺاسون. ظاهر آهي ته ڳالهه ڦري گهري وڃي سياسي صورتحال تي بيٺي. پليجو ذهين ته تمام گهڻو آهي سو سياسي ڇنڊ ڇاڻ ڪري چيائين ته ”ڀٽي صاحب تمام وڏي غلطي ڪري، سڀ رڪاوٽون دور ڪري، سڄو پاڪستان پليٽ تي رکي پنجابي فوج، پنجابي ڪامورا شاهي ۽ پنجابي سياستدان کي، ڪيڪ (cake) جيان ٺاهي سجائي پيش ڪيو آهي. سو ڀٽي جا هينئر پويان ڏينهن آهن، مکڻ مان وار جيان آساني سان ڪڍي ڦٽو ڪندس“ اياز کي ڀٽي صاحب لاءِ نرم گوشو هئو سو ڪجهه ناراض ٿيندي مون کي ڪن ۾ چيائين ته ”يار هي الائي ڇو ڀٽي جي خلاف ٿيو آهي؟“ پر اياز جو وهم غلط هئو ۽ پليجو بلڪل صحيح تجزيو ڪري صحيح نتيجي تي پهتو هو.
ٿيو به ائين اپريل جي چوٿين تاريخ، سنڌ يونيورسٽي سينڊيڪيٽ جي گڏجاڻي ۾ ويٺا هئاسون ته اياز کي ڪمشنر حيدرآباد (شايد مسٽر الله بخش سومرو) جو فون آيو ته يارهين بجي ڏينهن واريون خبرون ضرور ٻڌجو. اياز اٿي پنهنجي وي سي واري ڪرسي تي ويٺو ۽ هڪدم ريڊيو گهرائڻ لاءِ چيائين اسين به سڀ ميز جي چوڌاري ٿي ويٺاسين. ريڊيو اڳواٽ ئي کوليو ويو. نيٺ اعلان ٿيو ته خبرون ٻڌو. اول کان آخر تائين اها خبر هئي ته ”اڄ رات جو سابق پرائم منسٽر ذوالفقار علي ڀٽو کي راولپنڊي جيل ۾ ڦاسي ڏني وئي ۽ سندس لاش فوجي جوانن هيليڪاپٽر ۾ کڻائي سندس اباڻي ڳوٺ ڳڙهي خدا بخش ۾ دفنائي ڇڏيو!“ خبر ٻڌڻ سان اقتصاديات جو پروفيسر مسٽر خواجا، سيخ جيان اڀو ٿي وري پنهنجي ڪرسي ۾ ڪري پيو. ٻيا سڀ ائين چپ ٿي ويا ڄڻ نيم بيهوش هجن. اسين ڇا، سڄو ملڪ سڪتي ۾ اچي ويو، سواءِ ڪجهه هندي ماڻهن جي جن مٺايون ورهايون.
ڪجهه مهينن کان پوءِ منهنجي خلاصي ملاقات ٿي مير علي احمد خان ٽالپر سان جو ضيائي حڪومت ۾ ڊفينس منسٽر هو. انهي ڳالهه ڪئي ته ”رڳو پاڪستان ۾ نه، سڄي دنيا ۾ ماڻهن کي ڏندين آڱريون اچي ويون.“ ٻڌايائين ته ان ڏينهن هو جڪارتا انڊونيشيا ۾ تمام اهم شخصيتن سان گڏ ويٺو هو ته بي بي سي تان اها خبر آئي ۽ سڀ ماڻهو سڪتي ۾ اچي ويا ۽ چار پنج منٽ هر ڪو ماٺ ۾ رهيو. نيٺ جنهن ڳالهايو تنهن مير صاحب کي مخاطب ٿي چيو ته ”توهان هي ڇا ڪيو، ڇا پيو ٿئي توهان جي ملڪ ۾؟“
ڀٽي صاحب جا ڪارناما ۽ شخصيت اهڙو ڪرشمه ساز هئا جو سڄي دنيا جا ماڻهو کانئس متاثر هئا. 1974ع ۾ جڏهن مان روس ويو هئس ته ماڻهو مون کي پاڪستاني سڃاڻي پڇن پيا ”علي بُتو؟ علي ڀُتو؟“ مان به چوان پيو ته ”هائو! علي بتو جي ملڪ جو آهيان.“ ڪيڏي وڏي ڳالهه آهي؟ ڀٽو صاحب طوفان ۽ واچوڙي جيان، پنهنجي ملڪ توڙي وچ اوڀر، ڏور اوڀر، يورپ، اتر ڏکڻ آمريڪا، مصر، لبيا ۽ سڄي آفريڪا ۾ ڇانئجي ويو. پنڊت نهرو جهڙي شخصيت ۽ سندس پنچشيلا واري اصولن کي به لٽي ميٽي ويو. هر حڪمران سان نه رڳو شخصي دوستي پر کين پنهنجو ساٿي ۽ حمايتي به ڪري ويو. ڀلي چين جو انقلابي رهنما مائوزي دنگ هجي يا چواين لائي، صدر سوئڪارنو، شاهه فيصل، جمال عبدالناصر، معمر گدافي، رضا شاهه پهلوي ۽ ٻيا هڙئي.
اولڊ پارليامينٽرين جو صدر لارڊ (..........) پاڪستان آيو، مان کيس ڪراچي هوائي اڏي تان آجيان ڪري وٺي آيس ۽ وري اسلام آباد روانو ڪرڻ لاءِ به ايئرپورٽ تائين ويس. اسلام آباد مان موٽيو ته به مون سندس آجيان ڪئي. واپس روانگي وقت ڪار ۾ ويٺي مون کي چيائين ته ”مسٽر ابڙو مان حيران آهيان ته توهان ڄڻ جنگ (بنگلاديش واري) هارائي ڪونهي بلڪه کٽي آهي. سڄي قوم جوش جذبي ۽ اتساهه سان ملڪ اڏڻ ۾ جنبي وئي آهي. ڪٿي به مايوسي ڪانه ڏٺم!“ هي هو هڪ انگريز لارڊ جو تاثر.
آسٽريليا جو اسپيڪر، غير سرڪاري طور لنڊن مان موٽندي پاڪستان ۾ ڪجهه ڏينهن ترسي پيو. مان کيس ۽ سندس ليڊي کي هوائي اڏي تان وٺي انٽرڪان هوٽل ۾ آندو جتي هو پنهنجي خرچ تي رهيا. مون کين سنڌ اسيمبلي جي اجلاس ۾ به گورنر گئلري، ۾ ويهاريو. سوالن جوابن جي وقفي کانپوءِ مونکي چيائين ته ”توهان وٽ عجيب دستور آهي جو سوال اڳواٽ گهرائي انهن جا جواب متعلقه کاتي مان وٺي ڪتابي صورت ۾ ڇپائي وزير صاحب کي پڪل طعام جيان ٿالهي ۾ وجهي ٿا ڏيو.“ مون به عجب مان پڇيو مانس ته ”ڀلا توهان وٽ ڇا ٿيندو آهي؟“ چيائين ته ”ڪو به ميمبر ڪو به سوال اوچتو وزير کان پڇي سگهي ٿو، وزير کي پنهنجي کاتي