ايندو نھ وري ھي وڻجارو

جي ذري پرزي جي خبر هئڻ گهرجي. ڪنهن سوال جو جواب نه ڏئي سگهيو ته سندس وزيري ختم!“
ڀٽي صاحب جي دور جا وزير سوالن جي وقفي واري سڄي رات جاڳي گذاريندا هئا ۽ کاتي جا سمورا آفيسر به فائيل کنيون بيٺا هوندا هئا. ڀٽو صاحب، وزير صاحبن کي ايڏو (ٽائيٽ) سڪ ڪيون ويٺو هو جو پيا ڇرڪندا هئا. هر هڪ وزير کي اڌ رات جو فون ڪري سندس کاتي جا انگ اکر پڇندو هو. 1972ع ۾ عبدالله شاهه ڊپٽي اسپيڪر ٿيو. ڪجهه وقت کانپوءِ کيس وزارت جي آڇ ٿي مون سان صلاح ڪيائين. مون جهليو مانس ته ”وزارت مان ڦاسجي ويندين، هت آرام سان ڊپٽي اسپيڪر ٿيو ويـٺو آهين. عزت سان پنج سال گذاري ويندين. نڪو لهر نڪو لوڏو.“ پر وزارت جو چشڪو ۽ چمڪو ڪجهه اور آهي سو سائين وڃي وزير خوراڪ ٿيو. هڪ دفعي پنهنجي سرڪاري بنگلي، ستر ڪلفٽن ڀرسان، دعوت ڪيائين. مان به کيس پنهنجن دوستن جي دعوت ۾ پنهنجي گهر سڏائيندو هوس ته مهرباني ڪري ايندو هو.
سندس وزارت واري دعوت ۾ حال احوال پڇيو مانس ته چيائين ته ”مسٽر ابڙا تون سچو هئين. هاڻي ته اسڪولي ٻار جيان جدولون ۽ کوڙا ياد ڪرڻا ٿا پون. رات جي ننڊ به حرام آهي. ڇرڪ ڀري ٿا اٿون. اڌ رات جو فون ٿو ڪري (ڀٽو صاحب) ته ڪڻڪ، گيهه کنڊ جو ڪيترو مقدار موجود آهي، کپت گهڻي آهي، کوٽ گهڻي آهي ۽ ضلعي وار گهرج ڪيتري آهي. سو ادا ڏينهن جو جيڪي انگ اکر جدول وانگي ياد ڪندا آهيون. سي به تڙ تڪڙ ۾ وسريو وڃن.“ مان سندس ڇرڪ ڀرڻ واري ڳالهه تي مشڪي ويٺس ڇو ته هڪ دفعي ڀٽي صاحب اڙدو ۾ تقرير ڪندي چيو هو ته وزير صاحبن جو ’ايسا حال ڪرونگا جو ڇرڪ ڀرڪي اٺينگي‘ ڀلا پرائي زبان ۾ ٺيٺ لفظ عين موقعي تي ڪٿان ٿو هٿ چڙهي. هڪ دفعي لائوڊ اسپيڪر تي اڙدو ۾ تقرير ڪندي کيس لفظ ڪُونڊِي چوڻو هو. سو مير رسول بخش خان (گورنر) جو سندس ڀرسان ويٺو هو، کان پڇيائين ته مير صاحب ڪونڊيءَ کي اڙدو ۾ ڇا چوندا آهن ته مير صاحب تڙ تڪڙ ۾ جواب ڏنو ته ”ڪونڊي!“ ڀٽو صاحب تقرير ۾ اعتماد سان ڪونڊي اور ڪونڊيان چئي ويو. ماڻهو وٺي کليا. ڀٽي صاحب، مير رسول بخش ڏي منهن ڪري چيو ته مير صاحب ”ڪونڊو ڪرائي ڇڏيئي!“ مير صاحب کي به تيسين سمجهه ۾ آيو سو چيائين ته ”سرڪار گملا! گملا!“ اهو آهي ڌاري ٻولي جو حال جو گورنر ۽ پرائيم منسٽر به اٽڪ محسوس ڪئي.
ڳالهه اصل ۾ هئي آسٽريليا جي اسپيڪر جي، انهي جو ڀٽي صاحب جي عوامي ڪچهري ڏٺي، روبرو يا ٽي وي تي، سو مون کي چيائين ته ”اهو ڪچهري جو طريقو جمهوريت جو سچو نمونو آهي. مان به پنهنجي ملڪ جي با اختيار سياستدانن کي چوندس ته اسان جي ملڪ ۾ به ڪچهري جو رواج قائم ڪن“ لفظ ’ڪچهري‘ پيو استعمال ڪري. نيٺ مون کان پڇيائين ته ”ڪچهري جو مفهوم ڇا آهي؟“ ڪچهري هڪ نج سنڌي لفظ، سنڌي ماحول ۽ ڪلچر مان پيدا ٿيل آهي. اڙدو وارن ته هر نج لفظ کي ڦيرائي ڪچهري کي به درٻار سان منسوب ڪري ڪورٽ ڪچهري ڪري ڇڏيو جيئن ڏڌ کي دڌ يعني کير جي معنيٰ ۾ استعمال ڪن ۽ وري کيرڻي کي چون کير. مون کي ڪچهري جي صحيح معنيٰ ٻڌائڻ ۾ دير ڪانه لڳي. چيو مانس ته ڪچهري (ڪهه + چهري) معنيٰ (pleasant conversation) يا (spicy conversation) معني ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ پاڻ ئي چيائين ته ”يعني بنا روڪ ٽوڪ جي هلڪي ڦلڪي ۽ چرچائي (humorous) انداز ۾ سچ ڦهڪائي ڏيڻ.“ مون چيو هائو! بلڪل ائين. چيائين ڏاڍو سٺو اها روايت جمهوريت ۾ هڪ نواڻ ۽ نئين جان پيدا ڪندي.
ڀٽو صاحب هر ننڍو وڏو مسئلو عوامي عدالت ۾ کڻي ويندو هو. بنگلاديش قائم ٿي ويو، سڄي دنيا جي ملڪن کيس تسليم به ڪيو پر اسان جا چوتڙيا شهري دانشور اٺ پکي ۽ ڪوئا ”نامنظور! نا منظور!“ جي رٽ لڳايون بيٺا هئا. الٽو چون ته ”هندوستان ڪو ڪچل دو! لال قلعا فتح ڪرو!“ هڪڙو ڪالم نويس هئو مرحوم انعام دراني. ان جنگ اخبار ۾ ڪالم لکيو ته ”گهر کان ٻاهر نڪرڻ کان اڳ مان هڪ تختي ڳچي ۾ لٽڪائي نڪرندو آهيان، جنهن تي لکي ڇڏيو اٿم ته مين هندوستان نهين“ ڪيڏي نه سهڻي طنز ۽ ڇينڀ آهي. اهڙا صاف ذهن ۽ اڇا اجرا ماڻهو به پيا آهن. نيٺ ڪسمپرسي جي حال ۾ گذاري ويو. اهڙن ماڻهن سان ائين ئي ٿيندو آهي جو هو مصلحت سازي (compromises) نه ڪري سگهندا آهن. پر گرديو ٽئگور گيتانجلي ۾ اهڙن ماڻهن کي ڳايو آهي. امر بڻايو آهي. چوي ٿو:
”منهنجي زندگي جي زندگي!
مان پيو جتن ڪندس ته پنهنجي جسم کي پاڪ رکان
اهو ڄاڻيندين ته تنهنجو زندهه ڇهاءُ
منهنجي انگ انگ تي آهي
مان پيو جتن ڪندس ته سمورن ڪوڙن کي
پنهنجي سوچن کان ٻاهر رکان
اهو ڄاڻيندي ته تون اهو سچ آهين
جنهن منهنجي من ۾ عقل جي لاٽ ٻاري آهي
مان پيو جتن ڪندس ته سمورين براين کي
پنهنجي دل مان لوڌي ڪڍان
۽ پنهنجي پيار کي وڌڻ ويجهڻ ڏيان
اهو ڄاڻندي ته تنهنجو ديرو
منهنجي دل جي بلڪل اندرئين مندر ۾ آهي
۽ مان پيو جتن ڪندس ته توکي عملن جي ذريعي ظاهر ڪيان
اهو ڄاڻندي ته اها تنهنجي شڪتي آهي
جيڪا مون کي عمل ڪرڻ جي قوت ڏي ٿي.“
هي مسٽزم ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ ڇا چوندو گرديو ٽئگور جو ٻالڪو چيلو سوڀو گيانچنداڻي جيڪو شاعر شيخ اياز تي مسٽزم (اسراريت) جو ٺپو هڻي رد ڪري ٿو ڇڏي؟ مون مٿي ڪن لفظن کي ڊبل مس سان چٽو ڪري لکيو آهي ته ڌيان ڇڪائين. بار بار ”جتن“ يعني ڪوشش. وسيلا ۽ عمل صالح ڪرڻ تي زور ڏنو ويو آهي. جتن ڇا لاءِ؟ سونهن ۽ پيار پائڻ لاءِ، جنهن جو زندهه ڇهاءَ منهنجي انگ انگ تي آهي. پري ناهي، من جي مندر ۾ آهي ۽ جنهن جو ڇهاءُ ساڪت ناهي پر زندهه آهي. جتن ڪهڙا؟ عقل جي لاٽ ٻاري.
(i) سمورن ڪوڙن کي سوچ کان ئي ٻاهر رکي. (ii) سمورين براين کي لوڌي ڪڍان. اها جتن ڪرڻ جي شڪتي ڪٿان ايندي؟ فرمائي ٿو ته دل جي بلڪل اندرئين مندر ۾ ويٺو آهين ۽ اها شڪتي به تون پيو ڏين ته ڪرم ذريعي (عمل وسيلي عقل ڪم آڻي) توکي ظاهر ڪري.
هاڻي ڇا چوندا سوڀوگياچنداڻي ۽ ٻيا وڏا ڏاها؟ مون پنهنجن اڳين ڪتابن ۾ شاهه، سچل، سامي، مولانا روم، منصور حلاج ۽ گرهوڙي فقير جا حوالا ڏنا آهن. هي ته هن زماني جو پڙهيل ڳڙهيل ڏاهو، نوبل انعام يافته گرديو ٽئگور ويٺو چوي. ان کي ته ليڪ ڏئي ڪاٽا ڪونه ڪندؤ. باقي اياز ڪهڙي ڪئو کاڌو؟
وري ڦري ٿو اچان هنن يورپي محققن تي جيڪي حسن مجتبيٰ وٺي آيو هو. رڳي آهي بدمعاشي، منافقي ۽ حرامپائي. عيسائي پادري لالٽين لوڏيندا، پاڻي ڇٽڪائيندا اچن ته اهو ڪٽرپڻو (فنڊمينٽيلزم) ناهي، يهودي رابي، ڊگهي ڏاڙهي ۽ ڊگهي ٽوپي پائي ڀت وٽ اچي روئن ته اهو ڪٽرپڻو ناهي. هندو ڏاڙهيل ٻاوا هوَن ۽ يگيه ڪن ۽ باهه ۾ ان اڇلي اڇلي منتر جو جاپ ڪن ته اهو ڪٽرپڻو ناهي. باقي مسلمان جيڪڏهن نظم ضبط سان گڏجي نماز پڙهن، رڪوع ۽ سجدو ڪن ته اهو وڏو عظيم ۽ خطرناڪ ڪٽرپڻو آهي. تفوبر تو.
هي جمهوريت، انساني حقوق ۽عمل جي آزادي رڳو ڪوڙ جي ڪوڙڪي، منافقي ۽ بدمعاشي آهي. تازو تمام دنيا جي ملڪن ۾ خبر آئي ته فرانس ۾ هڪ مسلمان ڇوڪري کي اسڪول ۾ داخلا نه ڏني وئي ڇو ته هوء�