ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ن هڪ شامياني ۾ ڏٺم ته نورالدين سرڪي ۽ مسز شمس سرڪي ويٺا هئا. پري کان هٿ لوڏي کين کيڪاريم. هنن به هٿ لوڏي جواب ڏنو. هو اهڙي ڪنڊ ۾ ويٺا هئا جو سندن ڀر ۾ ٻيو ڪو به نه هئو. دل ٿيم ته پراڻا واقفڪار آهن وڃي ملجي. آهستي هلندو سندن ويجهي شامياني تائين پهتس. باقي خالي ميدان پار ڪرڻو هو. هڪ وڏي عمر، دل جو مرض، جنوري جو سيءَ ۽ سنهو مينهن سو همت ڪانه پئي ٿيم. هنن به ويٺي ڏٺو، سرڪيءَ کان اهو ڪونه پڳو جو مون تائين اچي مون کي وٺي وڃي. نيٺ ته پراڻا ڪامريڊ هئاسين ۽ کانئس چار ڏينهن وڏو هئس. سراج پري کان ڏسندو آهي ته وڏي واڪي چوندو آهي ته ”جمال تون ويهي رهه، مان ٿو اچان!“
بهرحال مينهن ۽ سيءَ پار ڪري، سرڪي صاحب وٽ پهتس ته ٻنهي زال مڙس، اٿندي ئي منهنجي ڏاڙهيءَ تي وٺ ڪئي. مون کي سورنهن آنا پڪ آهي ته انهن ماڻهن توڙي محمد ابراهيم جوئي يا سوڀي گيانچنداڻي، هندن جي، جيڪي گڏهه جي پڇ جهڙي ٿلهي ۽ ڊگهي چوٽي رکن ٿا، تي ڪڏهن به تنقيد يا نندا نه ڪئي هوندي. هي ڪهڙي نيت آهي ته چوٽيءَ جو پُڇ حلال باقي ڏاڙهي حرام! واهه سائين واهه، مان سندن خلوص ۽ نيت تي شڪ نٿو ڪيان. ضرور منهنجي ڀلائيءَ خاطر ائين چيو هوندائون. پر مان سندن نيت (نِيتِي ۽ انصاف) تي ٿو ڪاوڙجان. انصاف ته ڪجي، ڪي نه؟ سندن اصل ڪاوڙ آهي خاص ڪري اسلام تي.
ڪميونزم جي ٽٽي پوڻ تي جويو صاحب فرمائڻ لڳو ته ”ڪو به نظريو ايترو جٽاءُ (مني صدي) نه ڪري سگهيو جيترو ڪميونزم.“ اسٽالن جنهن کي خود ڪميونسٽ ڪنڊم ٿا ڪن، انهيءَ ۽ انهي جي پونئيرن جو عرصو ڪَٽ ڪيو ته باقي وڃي بچن ٿا اٺ ڏهه سال، سو به بقول لينن جي ”ڪميونزم نه، بلڪه ابتدائي سوشلزم هئو.“ هوڏانهن عيسائيت ۽ اسلام اڃا قائم آهن. خود سوويت يونين ۾. دنيا جي ڪنهن به جهنگل، جبل، بيابان ۾ وڃو، توهان کي صدا ٻڌڻ ۾ ايندي ”اشهد ان محمد رسول الله (عليه صلواة و سلام)“. ٻيو ته مسلمان سڄي دنيا ۾، جتي به آهن، ڀنڊڻ مچايون ويٺا آهن ته آزادي کپي. هو غلام رهي نٿا سگهن، اهو سندن جيو gene ۾ پيل آهي، اياز اڪيلو ماڻهو هو، جنهن نه رڳو ڏاڙهي پسند ڪئي، پر مٿان تاڪيد به ڪيائين ته ”ننڍي نه ڪرائجان، ڀلي دن تائين هجي!“
ڇڏيون ٿا ٽيڪاٽپڻي کي، موٽي ٿا اچون موضوع تي. سفر شروع ڪيون ٿا دادو کان نئنگ طرف. ٻه جيپون هيون. هڪ تنوير جي وڏي ڀاءُ انجنيئر عبدالنبي عباسي جي ٻي منهنجي دوست غلام محمد ميمڻ ايس ڊي ايم جي، جو مهرباني ڪري پاڻ وقت ڪڍي اسان سان گڏ هليو. وڏيري ۽ زميندار لاءِ ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ انجنيئر، ڄڻ ته پُڙي. اسان به ٻنهي هٿيارن سان هٿياربند ٿي، چڙهائي ڪئي. نئنگ واري سائين صالح محمد شاهه تي جو وڏو شانائتو ماڻهو، سابق ايم پي اي ۽ نئنگ جو ڄڻ ته بي تاج بادشاهه هئو، ماڻهو غريب جابلو، هيڏانهن سيد سڳورو ۽ با اثر با رسوخ، سو غريبڙا توڙي خوشحالڙا وٽس ڪُٺا پيا هئا.
رستو پهريائين ڪچو پوءِ جابلو پٿرائون هو. واٽ تي منڇر جي ڪنڌيءَ سان شاهه حسڻ وارو سرڪاري بنگلو هو. منهنجي دل ٽپا کائڻ شروع ڪيا ته لهي بنگلي ۾ وڃجي. ڇاڪاڻ ته ننڍي هوندي ڇهن ستن سالن جي عمر ۾ بابا سان گڏ ان بنگلي ۾ رهي ويو هئس. سهڻو پٿر جو بنگلو، هيٺ کليل ورانڊا، مٿان منڇر جو نظارو سو پاڻ جهلي نه سگهيس. چيم جيپ بيهاريو. غلام محمد صاحب مخالفت ڪئي. چيائين ”جمال صاحب خالي ڀڙڀانگ پيو آهي ڇا وڃي ڪندا؟“ چيم ”پراڻيون يادگيريون تازيون ڪندس!“ جيپ آهستي ڪيائون پر غلام محمد وڃڻ نه ڏنو چي ”اندر ڪرپٽي، لڏ ۽ گڏهه بيٺا هوندا. اجايو دل خراب ٿيندوَ!“ دل تي ٻوجهه ٿي پيوم ته ههڙو سٺو بنگلو ۽ ههڙي سٺي جڳهه انهي کي ائين ڦٽائي ڇڏيائون. ان مسئلي تي ٽيڪا ٽپڻي هلي ته اسين ڇو پوئتي پوندا ٿا وڃون. انجنيئري کاتو به ڪٽيو ته روينيو کاتو به ڪٽيو ۽ تپيدار ۽ ٺيڪيدار به.
جڳهه آهي ماڻهو سان! ماڻهو آهن ته رونق به آهي نه ته هڪڙو ويرانو جو کائڻ پيو اچي، جهنگل به جانورن سان سونهين، هرڻ، ڦاڙها، شينهن، چيتا، سوئر، نانگ بلائون، جهنگل ۽ جبل جي سونهن آهن. سرهه ۽ گڊ نه هجن، ته کيرٿر ۾ رکيو ڇاهي؟ بقول هڪ مقامي جابلو جي ”سائين جبل آ، بي پير!“ بي پير معنيٰ ظالم، جابر، ڪنهن کي سنوت نه ڏيڻ وارو نه ٻڌڻو وارو.
شاهه حسڻ جو وارو وريو جڏهن دادو جا چيف منسٽر ٿيا عبدالله شاهه ۽ لياقت علي جتوئي، گل و گلزار ٿي ويو، قالين، صوفا، ريشمي پڙدا، بجلي، ٿڌڪارا (A.C) ۽ برفارا (ريفريجريٽر) ان سان گڏ گهنگهرن جي ڇمڪار ۽ وِهسڪي جا پيالا پيگ ۽ پڪل توڻي ڪچا گوشت. ايڏو اوج جو سڀ ڪسرون نڪري ويون. اهي چيف منسٽر ويا هت ماشاءَ الله خان اچي ويو، مورڳو سڀ ٽپڙ کڄي ويا. نالو نشان نه رهيو، نه پشمينا (قالين) نه پڙدا نه برفارا نه ٿڌڪارا، چيم نه، ته جڳهه جو مان آهي ماڻهوءَ سان نه ته جّن اچي ٿا واسو ڪن ۽ هر شيءِ پلڪ جهپڪ ۾ گم. نه تو ڏٺي نه مون ڏٺي!
هڪ اتراڌي ٻروچ آيو ڪراچي، سو چوي ته جهنگ خيال کان ٻاهر ويندس. چيوسينس ته ڪراچي ۾ جهنگ ٿيندو ئي ڪونهي. ڪراچي جو ڪاڪوس ڏيکاريوسينس ۽ سمجهايوسونس ته آخر ۾ هي زنجير ڇڪجان. ٻاهر نڪتو ته وائڙو چي ”ڇڪيم زنجير ته واهڙ اٿلي پيا، پوءِ نه تئين ڏٺا، نه مئن ڏٺا، گم!“ حاڪم يا حڪومت جي تبديلي سان اهڙي وڏي وير ٿي اچي جو سڀ ڪجهه گهليو وڃي يا ڳڙڪايو ڇڏي. تو بهه! الله پناهه ڏئي. اسيمبليون گم، گورنر گم، وزير گم، اسپيڪر گم، ميمبر گم، وڏيرا گم، ڪامورا گم، جهڙوڪر راڪاس گهمي ويو.
جيپون پٿريلي رستي تي ڊوڙڻ لڳيون. نئنگ ويجهو ٿياسين ته جبلن ۾ قديم ۽ قدامت جو روح ڏٺوسين. منجهند ڌاري نئنگ پهتاسون. سائين صالح شاهه پاڻ پنهنجي سر آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ وڏي قرب سان مليو. چانهه پاڻي کانپوءِ نئنگ گهمڻ نڪتاسون. ننڍو ڳوٺ آهي. ڪلاڪ ڏيڍ ۾ سڄو چڪر ڏئي آياسين. سائين پاڻ، ساڻ هليو. اڳ ۾ آياسون چشمي تي جو کوهه وانگر اونهو آهي. ۽ انهي مان نهر نڪري ٿي جا جابلو لاهي تي گڙگاٽ ڪندي وڃي ٿي، سائين اتي ڊائنامو (بجلي چڪرو) رکيو آهي جو پاڻي جي تيز وهڪري تي ڦري ٿو. جنهن مان سڄي ڳوٺ کي بجلي ملي ٿي. پاڪستان جي اترين علائقن، سوات وغيره ۾ به ائين بجلي چڪرا لڳل آهن ۽ اتي به ڳوٺ ڳوٺ ۾ بجلي آهي. اتي پيهڻ جون چڪيون به تيز پاڻي جي وهڪري تي هلائين ۽ ڊيزل يا پئٽرول جي ٻارڻ جي ضرورت ئي ڪانهي. سائين صالح شاهه به عام سهوليت لاءِ اهڙي چڪي هنئي آهي جا پاڻي جي زور تي هلي ٿي.
ڳالهه ٻڌي هئي سون ته نئنگ ۾ يا علي جو نعرو هڻڻ سان چشمي جو پاڻي اڀامي اچي ٿو پر ائين ڪونه ٿيو. سائين صالح محمد شاهه به تصديق ڪئي ته اها اجائي ڳالهه آهي. تڏهن به اسان جي چوڻ تي چار پنج ڳوٺاڻا گهرايائين جن کوهه تي بيهي زور زور سان يا علي! جا نعرا هنيا پر ڪجهه ڪونه وريو. چشمي ڀرسان ئي ٽڪر تي چڙهڻ لاءِ پراڻا قديم پٿريل�