ايندو نھ وري ھي وڻجارو

� ڏاڪا، پؤري وانگر نظر آيا. چڙهي مٿي وياسون، ٽڪري جي سڄي ڪناري سان پٿرن جا ننڍا ننڍا ڍڳ يا ڍڳيون نظر آيون جي ترتيب وار هيون. ڄڻ ڪنهن قلعي جون ڪنگريون هجن. مون کي خيال آيو ته هي ڪو پراڻو هندن جو تيرٿ آستان هوندو. ڪجهه اڳتي هلياسون ته سائين صالح محمد شاهه جي وڏن جا مقبرا هئا. جيڪي قديم نه هئا.
قبرستان کان ٻاهر نڪرڻ وارا هئاسون ته احاطي اندر مون کي هڪ دڪي ۽ ان جي پٺيان مستطيل ٿنڀو نظر آيو.. بعد ۾ تاج صحرائي چيو ته اهو مشهور فلسفي همورابي جو لڳايل ٿو ڀانئجي جنهن تي سندس اصول گهڙيل هوندا. لنڊن ۾ پروفيسر ارون، جيڪو پاڻ يهودي آهي، تنهن ماڳهين همورابي جي وجود کان ئي انڪار ڪيو. جڏهن ساڻس سمير باسميريا ۽ ڪسائي قبيلي جو ذڪر ڪيم ته ڇرڪ نڪري ويس. جڏهن ٻڌايومانس ته سنڌ ۾ ڪاسائي چوندا آهن ڪوس ڪندڙ ۽ گوشت فروش کي ته پنهنجي زال ميري کي سڏي چيائين ته ”هي ٻڌ ڇا ٿو چوي!“ وري چيو مانس ته ”اسان وٽ سومر ۽ سومري نالا رکندا آهن ۽ سومر جي ڏينهن جو ڪجهه تقدس به آهي!“ ته وڏي ويچار ۾ پئجي ويو چيائين ته ”تو منهنجا ٽي چار ڏينهن وقف ڪرائي ڇڏيا لئبرين لاءِ. نئين سر وڃي ڪتاب ڦلهوڙيندس.“ وڏو ڄاڻو ماڻهو ۽ محقق هئو. سندس چوڻ هو ته تهذيب ۽ تمدن اوڀر کان اولهه آيا. ثبوت طور چيائين ته ”قديم غارن ۾ جي تصويرون چٽيل يا اڪريل آهن تن ۾ ٻيڙي جو سڙهه اولهه طرف آهي.“ ڪنهن به ٻيڙي جو سڙهه اوڀر رخو ڪونهي.
ٻاهر نڪتاسون ته هڪ کتل پٿر ڏسي مون کي هڪدم لڳو ته اها شولنگ جي جاءِ آهي ڇاڪاڻ ته مان اهڙا گهڻا مندر گجرات ۽ گرنار تي ڏسي چڪو هئس. سائين صالح محمد شاهه چيو ته ويساهه وسوڙل ماڻهو اڃا تائين ايندا آهن ۽ ٻڪر ڪهي ان پٿر مٿان ان جو رت هاريندا آهن. مون ڀڻ ڀڻ ڪري شيخ اياز کي پنهنجا ويچار ٻڌايا ۽ هن ڌيان سان ٻڌا. سائين صالح شاهه به ڪجهه ٻڌي ورتو، سو ان جي صحت کان انڪار ڪيائين. اندرين دڪي ۽ ٿنڀ لاءِ پڇيوسونس ته چيائين ته ”اهو ٿنڀو اصل ۾ راجڪماري هئي جنهن کي علي سائين پنڊ پاهڻ ڪري ڇڏيو هو.“ چيائين ته ”ٻاهر وارو پٿر (شولنگ) اصل اتي لڳل هو جو بعد ۾ پٽي ٻاهر کوڙيو ويو هو.“ انهي ڳالهه وري منهنجي خيال جي تائيد ڪئي ته اهو اصل ۾ شِولِنگ هئو. جنهن جو مذهبي تقدس اڃا قائم هو. عجب جي ڳالهه ته سيوهڻ ۾ بودلو بهار جي مقبري آڏو اڄ تائين ماڻهو ٻڪر ڪهي رت هاري ۽ ڪٺل ٻڪري ٻڪر ڇڏي ويندا آهن. جيئن ڪالي ديوي آڏو ڪيو ويندو آهي.
ٻئي دفعي مان نئنگ ويس ته پنڊ پهڻ ٿيل راجڪماري واري دڪي تي قبر ٺهيل هئي. سائين ٻڌايو ته هن اها ڪوڙي قبر ٺهرائي ڇڏي هئي. ڇاڪاڻ ته ماڻهن جو انهي دڪي ۽ ٿنڀ ۾ اجايو ويساهه هو.
اتي ئي سامهون جبل تي وڏو قدرتي نشان هئو. سائين ٻڌايو ته اهو حضرت علي سائين جي هٿ جو نشان هو. جنهن جبل کي ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو. اهو نشان گهٽ۾ گهٽ پنج سو مربع گز ٿيندو. علي سائين جو هٿ ايڏو ته ڪونه هوندو نڪو تاريخ ٻڌائي ٿي ته علي سائين ڪڏهن به ڪو سنڌ آيو هئو. اياز مون کان پڇيو ته ”جمال تون ڇا ٿو ڀانئين؟“ مون چيو ”اياز تون پاڻ ڏس ته اهو پپل جي پن مشابهه آهي، ڄڻ ته پن الٽو ٿيل آهي. قدرتي نشان آهي.“
موٽي سائينءَ جي اوطاق تي آياسون جتي سٺي ماني کاڌيسون. هڪ ماني رکي هئي جا بال جهڙو گولو هئي سائين ڏي ڏٺوسين ته چيائين ته ”ڌڪ تي هڻي ڀڃوس.“ ڀڳوسين ته اندر ٽينس جي بال جيڏو پهڻ نڪتو باقي ان کي ويڙهيل اٽو ماني جيان پڪو هئو. سمجهائيندي چيائين ته جابلو ماڻهو سڄو ڏينهن جيل ۾ مال چارين يا ٻي ڪرت ڪن. اتي تئو يا مارنگ ته آهي ڪونه سو پٿر تي اٽو ويڙهي کڻي باهه ۾ وجهن ۽ اهو روٽ پچي پوي. چڱو لذيذ ٿو ٿئي. ان کي ڪُرو ٿي چيائون. پڪل شيءِ جو سواد ئي پنهنجو آهي جنهن کي اڄڪلهه بار بي ڪيو چون ٿا. ماني کائي ٿورو آهلي پياسون.
ٽپهري ڌاري اٿي موٽڻ جي سنبت ڪئي سون. سائين چيو ته ”ٿاڌل پي وڃو!“ سڀني هائوڪار ڪئي. مڄاڻ ٿاڌل معنيٰ ڀنگ هئي. پوءِ جڏهن ٻڪ ڀنگ جو ڪونڊي ۾ ٿي وڌائون ته مون رڙ ڪئي، گهٽائي گهٽائي چوٿون حصو ڪرايم. سائين چيو ته ”ان مان ته ڪجهه نه ٿيندو!“ سائين پاڻ ڀنگ جو شوقين بلڪه مشهور دلداهه هئو. رڳو سائين ڇو؟ ڀنگ سنڌ جو قومي مشروب ۽ ڪلچر جو حصو هو. عام طرح ڀنگ کي ’سائي ٻوٽي‘ چيو ويندو هو. غريب غربو، سيـٺ توڙي زميندار، هاري ناري ۽ عام پورهيت به واپرائيندا هئا. شام جو هندو سيٺ هلڪي ڀنگ جي ٿاڌل پي، ڀلي ٽانگي تي سوار ٿي سير لاءِ نڪرندا هئا. هندو ماڻهو ان ٿاڌل کي ’سکو‘ سڏيندا هئا ۽ مسلمان ’آبو‘. غريب غربي کي اوطاق ۾ يا مڪانن ۾ مفت ملي ويندي هئي. مڪان کلئي عام محلي ۾ هوندا هئا ۽ ڪنهن کي اعتراض ڪونه هوندو هو. ڀنگ کي چئبو هو نماڻو نشو. ڀنگ پيئڻ وارو بدشد بڪبڪ نه ڪندو هو نڪو وڙهندو هو. جيڪي سو هٿ ٻڌي معافي وٺندو هو. وڏيرا جيڪي اڇي ڪاري جا مالڪ هئا. سي به ڀنگ پي ٿانئرا ٿيا ويٺا هوندا هئا.“ جيءُ چوانس. ”بسم الله “ لڳي پئي هوندي هئي. آئي کي به بسم الله وئي کي به بسم الله. انگريز سرڪار کي اها ڳالهه ڪانه آئڙي. ڀنگ جون برايون ڪري ڪري مٿس بندش وڌائون. واپاري سرڪار، اهڙو کڻي ماحول بڻايائون جو ڀنگ تي هرڪو پيو چٿرون ڪري. پوءِ ته ڪروڙن جو ولائتي شراب اچڻ لڳو.
آبڪاري کاتي جو هڪ آفيسر منهنجو دوست آهي. رشيد آخوند جو ڀاءُ غلام مصطفيٰ آخوند ولد مسٽر عبدالله آخوند جو ڪنهن وقت ڊپٽي ڪمشنر هئو. اسين ويجها دوست کيس غلام مصطفيٰ بدران ادا گل ڪري سڏيندا آهيون. لاثاني ماڻهو آهي. صاف سٺو کل مک ۽ صاف گو، کيس سٺي ڪارڪردگي تي پنهنجي کاتي طرفان آفرين ناما ۽ ٻلا (ميڊل) انعام مليل آهن. اڄ ٽيليفون ڪري کانئس انگ اکر ورتا اٿم، سندس چواڻي صرف ڪراچي ۾ ڇٽيهه ڪروڙ روپين جي وهسڪي سرڪاري طرح ۽ چاليهه ڪروڙن جي سمگل ٿيل وهسڪي اچي ٿي. يعني ساليانو ڇاهتر ڪروڙن جي وهسڪي رڳو ڪراچي ۾! هي ته ٿيا سرڪاري انگ اکر. غير سرڪاري طرح سمگل ٿيل ڪم از ڪم هڪ سئو ڪروڙ هوندا. هيروئن، ڪوڪين، چرس ۽ ٺرو (ڪچو ديسي شراب) وغيره الڳ. اهڙي طرح رڳو ڪراچي ۾ سئو ڏيڍ سئو ڪروڙن جو نشو ساليانو ٿئي ٿو. سڄي سنڌ شهري توڻي ٻهراڙي ۾ ڏيڍ سئو ڪروڙ ٻيا به ليکيو ته ڪل ملائي سنڌ ۾ ساليانو ٽي سئو ڪروڙ رپيا نشي جي بک ٿين ٿا. مان لاهور ۾ رهيو آهيان ۽ منهنجو اندازو آهي ته لاهور ۾ شراب جو واهپو ڪراچي کان وڌيڪ آهي. ڪوئيٽا، اسلام آباد ۽ پشاور جو به اهو ئي حال آهي. جيڪڏهن هر صوبي جا ٻڌي ليکي، ٽي سئو ڪروڙ ٻڌجن ته پاڪستان ۾ هر سال ٻارهن سئو ڪروڙ روپين جو شراب واپرائجي ٿو. ڊالرن ۾ اهي ٿيا چوويهه ڪروڙ يعني 240 ملين (million) ڊالر.
شراب يا نشو آدجڳاد کان سڄي دنيا ۾ هلندو اچي. ڪو به دنيا جو ملڪ ان تي ڪامياب بندش وجهي نه سگهيو آهي. عرب ملڪن ۾ به جام پيو هلي. ايران ۾ �