ايندو نھ وري ھي وڻجارو

�ه ايترو عام هئو جو 1974ع ۾ جڏهن ايئرو فلوٽ ذريعي ماسڪو ٿي ويس ته طهران تان جيڪي اديب چڙهيا سي سڀ جو سڀ نشي ۾ ٽٻ هئا. جهاز ۾ به پيئندا رهيا ۽ ٻين جي وات تي ٻاٽلي رکي زوريءَ پياريندا آيا. منهنجو پاڪستاني ساٿي به پيئندو آيو بلڪه جهاز مان به وودڪا جون ٻاٽليون ورتائين. ڇاڪاڻ ته جهاز ۾ وودڪا جي ننڍي بوتل صرف پنج روپين ۾ ملي ٿي. اهڙي ماحول ۾ جيڪڏهن سنڌي ماڻهن مقامي سائي ٻوٽي کي قومي مشروب بڻايو ته ڪهڙي اربع خطا ٿي پئي. سو به سکو آبو يا ٿاڌل جي صورت ۾. ڪروڙن ڊالرن جي بچت به ۽ نقصان به گهٽ پر اسان جا سفيد ڪالر وارا صاحب، ڪارا انگريز، انگريزن جي تقليد ۾ سماجڪ مٿڀرائي (status symbol) طور وهسڪي تي ڇتا ٿي ڪريا ۽ ان کي وڏ ماڻهپائي ليکيائون.
ذڪر هو نئنگ جي ڀنگ جو. نئنگ جي ڀنگ مشهور آهي پر اسان لاءِ ايتري ٿوري ڀنگ وڌي وئي جو ڄڻ شربت پيتوسين، ڪو اثر ڪونه ٿيو. جيپن ۾ چڙهي موٽي آياسون، دادو. رات دادو جي سرڪاري بنگلي ۾ گذاري ٻئي ڏينهن روانا ٿياسون. گاج بنگلي، گاج بنگلو، گاج جي ڪپ تي پهاڙي تي ٺهيل آهي. اتان جبلن جو ڏاڍو سٺو نظارو آهي. اندازو ٿئي ٿو ته گاج ڪيڏي گجگوڙ ۽ دهشت سان وهندي هوندي. پرڀرو ڳوٺ آهي جنهن ۾ ڪجهه قبرون ۽ مقبرا آهن جي اسان کي ڏيکاريا ويا. اندر مسلمانن جون قبرون هيون. پر حيرت ان ڳالهه تي لڳي ته انهن جي ڀتين تي گهوڙن، ٻين جانورن ۽ ماڻهن جون رنگين تصويرون ٺهيل هيون. حالانڪه اسلام ۾ ان جي منع آهي. ٻڌايوو يو ته اهي بلوچ سردارن جون قبرون آهن.
جوهيءَ جو رستو وٺي دادو موٽياسون. ٻئي ڏينهن سيوهڻ روانگي ٿي. سيوهڻ اورانگهي لڪي هليا وياسون. اڳي لڪي تيرٿ سڏبو هو. هندن جا مسافر خانا به هئا. جن تي مسلمان قبضو ڪري گهر، دڪان ۽ هوٽلون ٺاهيو ويٺا هئا. لڪي تيرٿ جو سرڪار نالو مٽائي لڪي شاهه صدر ڪري ڇڏيو آهي. شاهه صدر، سنڌ جي سموري سيد خاندان جو وڏو جد امجد ليکيو وڃي ٿو. بشمول پير صاحب پاڳاري جي. لڪي جا چشما ڏسڻ وياسون، جيپ هيٺ بيهاري پيرين پنڌ جبل تي چڙهڻو پوي ٿو. مٿي ڏاڍا سهڻا پٿر جا مندر هئا. مون اهي ٻالجتي ۾ ڏٺا هئا. پر ذهن تي ايڏو نقش ٿيل هئا جو مون دوستن کي وٺي هڪ جاءِ ڏيکاري. هڪ چشمو اهڙو به ياد هئم جنهن جو پاڻي کير جهڙو اڇو هئو. اتي ننڍو شوالو به هئو. معنيٰ ته هي به شو جو آستان هو. نئنگ ۾ چٽو شو جو لنگ نظر آيو جو بعد ۾ سائين صالح شاهه پنڊ پهڻ ٿيل راجڪماري وٽان پٽائي، پلويڙي کان ٻاهر لڳائي ڇڏيو هو.
ٿورو اڳڀرو لڪي جا گرم چشما آهن جن ڏي ويندي ڏٺوسين ته هڪ جوان سنڌي ناري، ملي ۾ ورتل، ريڙهيون پائيندي چشمي ڏانهن پي وئي، شفا لاءِ. اسين گرم چشمي تان هٿ منهن ڌوئي موٽياسون پي ته اها مائي اڃا ريڙهيون پائيندي چشمي ڏانهن پي وئي. اسين موٽ کائي سيوهڻ بجاءِ سڌو سن هليا وياسون. جتي سرڪاري بنگلي تي رهياسون، جناب عبدالنبي عباسي جا مهمان ٿي. رات ٿيڻ واري هئي. سو ماني ٽڪي کائي، ٻاهر ميدان تي کٽون وجهرائي سمهي پياسين. رات جو اياز وٺي ننڊ ۾ رڙيون ڪيون. سڀ ڏانهس ڀڄندا وياسون پر اياز پاڻ آٿت ڏنو ته ڪجهه ناهي. مون سوچيو شاعر جي ڏکويل دل آهي سهپ کان ٻاهر منظر ڏسي رڙيون ڪيون اٿائين. پر هڪ صاحب چيو ته ”ڀاڙيو ڊنو آهي!“ اهو به سندس گهاٽو دوست هئو.
ٻئي ڏينهن سائين جي ايم سيد وٽ وياسون جنهن وڏي قرب سان آدر ڀاءُ ڪيو. کانئس رني ڪوٽ بابت ڄاڻ ورتيسون ۽ پوءِ رني ڪوٽ وياسون جو هڪ عجوبو آهي. چيائون ته ”ميريءَ تائين پنڌ وڃبو يا اٺن تي!“ سائين جي ايم سيد اٺن جو به بندوبست ڪري ڇڏيو هو. پر مون ۽ اياز ٻنهي مٿي وڃڻ کان انڪار ڪيو. رني ڪوٽ وٽ ڪيئي پنڊ پهڻ (fossil) مليا جن جي عمر لکين سال هئي. اهي مون کنيا جي پوءِ بدر ۽ شاهدا کي ڏنم، جن پنهنجي ماڊل اسڪول جي عجائب گهر کي ڏئي ڇڏيا.
خدا نٿو ڀلائي ته سيوهڻ به ويا هئاسون. سڪندر واري قلعي تي مٿي جو سرڪاري بنگلو ٺهيل آهي ان ۾ رهياسون، تنوير عباسي جي ڀاءُ جا مهمان هئاسون. درگاهه تي ڌمال، لال جو باغ ۽ غار ۽ قبي به ڏٺي سون. اها غار سچ پچ غار هئي. قدرتي. هاڻي جو ويس ته دل تي تور ٿي بيٺو . رنگ روغن ڪري جهنڊا جهنڊيون هڻي فقير قبضو ڪيون ويٺو آهي. ڀائي هي ڇاهي؟ تاريخي جاين سان اهڙو مذاق ڇو ٿو ڪيو وڃي؟ ڄڻ ته اهو رنگ روغن منهنجي هيانءَ تي ٿڦيو ويو هجي.
ڪائي، ٻنڌڻي ۽ گبربند ڪونه ڏٺاسون. ڪاش اياز اهي جايون ڏسي ها ته ضرور انهن کي پنهنجي شعرن ۾ امر ڪري وڃي ها. بس همت ڪانه ڪئي سون. مان آسائش پسند ۽ اياز به ٿڪ ۽ جاکوڙ کان لهرائيندو هو. گوڏن جي تڪليف به هئس.
واپس حيدرآباد آياسين. اياز، شاهه بندر وٽ سنڌوءَ جو ڇوڙ ڏسڻ جي فرمائش ڪئي. مون حاضر! چئي سال جي مهلت ورتي. ڀاءُ ڪمال سان به صلاح ڪيم، خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو منهنجو سڳو سئوٽ عبدالقادر ابڙو ٺٽي ۾ اسسٽنٽ انجنيئر ٿي آيو ۽ ڪمال جو دوست محمد بچل ميمڻ انجنيئر، سڀ سوڻ سٺا ٿي آيا. اياز کي چوائي موڪليم ته تيار ٿي اچي. پر مون کي پهرين جون 1967ع تي هارٽ اٽيڪ ٿيو. جنهن جو مفصل احوال منهنجي اڳين ڪتابن ۾ اچي چڪو آهي. دهرائڻ جو ضرور ڪونهي. عبدالقادر توڻي بچل ٻئي مون کي اسپتال ۾ پڇڻ آيا انهن سان صلاح ڪيم ته هنن چيو ته پاڻ چڱو ٿيو ڇاڪاڻ ته آبڪلاڻي ۾ درياهه موج ۾ هوندو آهي. شاهه بندر وٽ به سمنڊ ۽ درياهه جي ٽڪراءَ سبب وڃڻ مشڪل آهي. ڀلي سيپٽمبر اچي، جڏهن سمنڊ به ماٺو هوندو ۽ درياهه به. آگبوٽ سولائي سان درياهه مان سمنڊ ڏي هليو ويندو. جولاءِ تائين ته مان اسپتال ۾ رهيس پوءِ ٻه مهينا گهر ۾ آرام ڪرڻ لاءِ چيو ويو. ائين کٽ تي ليٽي ليٽي ٽي مهينا ڏاڍا ڏکيا گذريا. مونجهه ٿي پوندي هئم، ڀلا ٻارڙن سان اکٻوٽ کيڏڻ وارو، شام جو ٽي ميل پنڌ ڪرڻ وارو ۽ ٽينس کيڏڻ وارو دوستن سان ڪچهريون ڪرڻ وارو، ائين نئون سئون ليٽيو پيو هوندو ته هڏ به ڏکندا، مونجهه به ٿيندي.
منهنجو پراڻو دوست غلام نبي سومرو ۽ سرڪار مير علي مدد خان ٽالپر ٻئي مهرباني ڪري ايندا هئا ۽ ڪچهري ڪري ڪافي پي هليا ويندا هئا. لک قرب، لک ٿورا! مير صاحب ته زور ڀري سئنيما تي وٺي هلندو هو. ائين مون کي نئين زندگي ملي ۽ هڪوار وري شيل شڪار ۽ ڪچهريون شروع ٿي ويون. نيٺ سيپٽمبر به آيو ۽ شيخ صاحب دوستن سميت اچي نڪتو. منهنجي گهر واري جي منع ڪرڻ باوجود مان چار ڏينهن موڪل وٺي ساٿين سان گڏ ٺٽي ويس. جتي اسان کي ڪينجهر جي (VIP) بن�