ايندو نھ وري ھي وڻجارو

�لي ۾ رهايو ويو. ٺٽو گهمياسون. سونڊا به گهمياسون. ارباب نور محمد پليجو منهنجو پراڻو دوست، سڻڪ پوڻ سان اچي نڪتو ۽ دعوت ڏئي پنهنجي ڳوٺ ٻنون وٺي هليو. اوطاق جي ٿلهي تي نم هيٺان چانهه پي، وٺي هليو درياهه تي جتي ٻيڙياتا اڳ تيار بيهاريل هئا.
ٻيڙين ۾ چڙهي درياهه جو سير ڪيوسين. وهسڪي جو دور هليو ۽ ٻيڙي ۾ پلا پڪا، واهه جو مزا ٿيا. اوندهه ٿي ته موٽي آياسون اوطاق تي، جتي استاد ابراهيم پهچي چڪو هو. ان پنهنجي راڳ جو جادو جاڳايو ۽ وهسڪي جو دور به هلندو رهيو. مانيءَ جو ته اڳ ئي چئي آيو آهيان ته ارباب نور محمد ڪنوشر (پارکو) شوقين هو. سو ڏاڍي سٺي ماني ٺهرائي هئائين. خاص خاص کانا کڻي مهمانن کي هٿ سان ڏيندو رهيو ۽ انهن جي ٺاهڻ جي ترڪيب به ٻڌائيندو رهيو. رات اتي ئي کلئي آسمان هيٺ کٽون وجهرائي سمهياسون. ٻئي ڏينهن موٽي آياسون ڪينجهر جتي کاڌي جو ٻيو ڪنوشر بچل ميمڻ اهڙا طعام ٺهرايا جو وڃي ٿيا ست خير! رات جو مان ۽ اياز کي وهسڪي جو گلاس هٿ ۾، نڪري آياسون ڪينجهر ڪناري ڏاڍي دلچسپ ۽ معنيٰ خيز گفتگو ڪئي سون. ذرو سوچيو ته مان ۽ اياز اڪيلا، رات جو وڳڙو، ڪينجهر جو ڪنارو، وهسڪي جو گلاس هٿ ۾ ڇا ته سمو هوندو. مان جڏهن بود ۾ هوندو آهيان تڏهن ٻنڌڻ ٽوڙڻ لاءِ ڄاڻي واڻي ڪو زيان ڪندو آهيان. خنڪي واري ٿڌ، ڪينجهر جون لهرون، چنڊ ستارا، تيز هوا، اياز جا گفتا، مان اهڙو چوٽ چڙهي ويس جو اياز جو خالي گلاس هٿن مان وٺي ڪينجهر جي ڪناري جي پٿرن تي هنيم جو ڇيهون ڇيهون ٿي ويو. اياز ٿورو وائڙو ٿيو ته کيس چيم ته ”مان ائين ڪندو آهيان!“
سمجهي مشڪي کڻي ماٺ ڪيائين. ٻئي هٿ هٿ ۾ ڏئي ڏاڪڻيون چڙهي بنگلي ۾ سمهي پياسين. انهي هڪ ننڍڙي حرڪت ڪري ٻئي هڪٻئي جي وڌيڪ ويجهو اچي وياسين.
ٻئي ڏينهن دوستن سنبت ڪئي گهوڙا ٻاري وڃڻ جي جتان آگبوٽ ۾ چڙهي شينهن درياهه جو ڇوڙ ڏسڻو هو. منهنجي دل به ٽپا پي ڏنا پرمون صحت جي ڪري موڪلايو. ٻين زور ڀريو پر اياز خاموش بيٺو رهيو. نيٺ چيائين ته ”جمال کي ڇڏيو!“ اهو هئو منهنجي مجبوري کي پوري طرح سمجهڻ بلڪه مون کي سمجهڻ. وڃڻ لاءِ آنڌ مانڌ منهنجي دل ۾ به هئي پر مجبور هئس. دوستن کي سئوٽ عبدالقادر ابڙي جي حوالي ڪري مان حيدرآباد موٽ کاڌي. بار سڄو عبدالقادر ابڙي تي هو. ائين ئي ٿيندو آهي. ڪڪڙ ڪوري جو نانءُ وڏيري جو! ڳڙو ڪرندو آهي ننڍي آفيسر تي. ڊي سي جا مهمان مختيارڪار حوالي ۽ چيف انجنيئر جا مهمان ايس ڊي او جي حوالي منهنجو سوٽ عبدالقادر ابڙو نهايت ذهين ۽ سنج وارو سگهڙ ماڻهو آهي. انهي اديبن سان وهنوار نهايت مناسب انداز سان سرانجام ڏنو جو اديب صاحبن کي وڻيو. اياز به ساراهه ڪئي. 1967ع جو سال ائين خير سان گذريو. مان موت جي منهن مان موٽي آيس ۽ يارن سان به رهجي آئي. چڱي نباهيم.
حيدرآباد ۾ چار سال جج ٿي رهيس. ڏاڍو هيٺ مٿاهين ۽ افراتفري وارو دور هئو. هندستان سان لڙائي، ون يونٽ، تاشقند ٺاهه، نواب ڪالاباغ، جسٽس ڪياني، ايوب ۽ ڀٽي جو ڌار ٿيڻ. ڀٽو صاحب جي صحيح معنيٰ ۾ عوامي تحريڪ. سندس جيل وڃڻ. اياز جا وارنٽ ۽ منهنجي گهر پناهه وٺڻ اڻکٽ واقعا ٿيا. مير برادري جو ايوب خان خلاف ڀنڀٽ ٻارڻ، سائين جي ايم سيد جي صوفيا سنڌ تحريڪ ۽ حيدربخش جتوئي جو ”جيئي سنڌ“ جو نعرو، اهي چار سال منهنجا ڏاڍا مصروف ۽ عزت سان گذريا. مان سرڪاري نوڪري هوندي به هر تحريڪ ۾ ظاهر ظهور يا پاڇولي جيان حاضر ۽ متحرڪ رهيس.
حيدربخش جتوئي، مير ٿيٻو، مسعود نوراني، ڄام ساقي، سنڌي توڙي مهاجر ليڊر، پيا مون سان ملڻ ايندا هئا. مان هر ترقي پسند تحريڪ ۾ شامل هئس. ٻوليءَ لاءِ بک هڙتال تي پنهنجي ڀاڻيجي سلطانه وقاصي کي به مون ويهاريو جو سندس والد صاحب گرم ٿي ويو. ٽنڊوآدم مان راتورات اچي ڌي کي بک هڙتال تان اٿاري ويو. مسعود نوراني مون وٽ دانهين آيو. مون چيو ”مان پيءُ جي آڏو ڇاٿو ڪري سگهان؟“ چيائين ”هڪڙي ڇوڪريءَ جو بک هڙتال تي هجڻ ضروري آهي. پنهنجي نياڻي ڏيو!“ مان سرڪاري نوڪر، ته به هائو! ڪري انهيءَ مهل ڇوڪري کي رات جو سڏايم ۽ چيومانس ته ”وٺي وڃينس!“ چيائين ”هيءَ ننڍي ٻار آهي. سو اها نه کپي.“ ائين عزت به بچي. نوڪري به بچي. مون استادي اها ڪئي جو ٻيو نمبر ڌي کي سڏيم، مهل ته ڪانه وڃائبي نه؟
هاري حقدار آفيس ۾ به ويندو هئس. ڪامريڊ اعزاز نذير ۽ ٻيا مزدور ليڊر کلم کلا مون وٽ ايندا ويندا هئا ۽ سندن ڪم به ڪندو هئس. جج ماڻهو ايترو يار ويس نه ٿيندو آهي، نه ٿيڻ کپيس پر مان ٻئي پاسا وهي ويس ۽ خدا عزت به رکي. سٺو نالو ڇڏي آيس. بدلي ٿي وڃڻ کانپوءِ به ماڻهو مون واري ڪورٽ کي ابڙي صاحب واري ڪورٽ ڪري سڏيندا هئا. سنڌي مهاجر يا وڪيلن ۾ تفاوت ڪونه رکندو هئس. نامدار خان ۽ سيد احمد شاهه مشهور مهاجر وڪيل هئا ۽ انهن سان دوستي هئم، آفتاب آخوند، عبدالرسول آغا، محسن عباسي، الهه بچايو آخوند، مسٽر جليل سان به تمام سٺا تعلقات رهيا. هر ڪنهن سان نباهيم عام خلق جي ڀلي لاءِ دوستن لاءِ قانوني دائري کان ٻاهر وڃي به مدد ڪيم، ڪهڙيون ڳالهيون ڳڻائجن.
سراج الحق ميمڻ هڪ سي ايس ايس آفيسر جي سفارش ڪندي چيم ته ”وفاقي حڪومت خلاف ۽ ٻين سپيرئر سروس آفيسرن خلاف منع نامو ڏينس!“ مون چيو ”يار ڪم تمام نازڪ آهي سو وڪيل ڪو سٺو ڪر!“ منهنجي صلاح تي ظفر مرزا کي وڪيل ڪيائون. ٻنهي ڌرين ۾ سخت مقابلو ٿيو. ڌما ڌم بحث مباحثا ٿي پورا ٿيا. اوچتو منهنجي بدليءَ جا آرڊر اچي ويا. چارج ويٺو ڇڏيان ته سراج آيو. چي ”هي ڪم ڪيون وڃ!“ چيم ”وقت ڪونه اٿم، ظفر مرزا کي چئو ته آرڊر لکي اچي ته مان صحيح ڪري ٿو ڇڏيان!“ ظفر مرزا کي چيائون ته ان کي اعتبار نه آيو چي ”ابڙو صاحب جهڙو ماڻهو ائين چوندو ئي ڪونه!“ هو مون کان پڇڻ آيو. مون تصديق ڪئي. هو سڄي رات محنت ڪري آرڊر لکي آيو ۽ مون اکيون ٻوٽي صحيح ڪري ڇڏي. مرزا صاحب مڃيو ته جج جو ڪم ڏکيو آهي. پوءِ ته پاڻ به هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ جو جج ٿيو. ڏاڍو شاندار ۽ شانائتو ماڻهو آهي. اهڙا ڪم به ڪياسون.
ٻيو به هڪ واقعو آهي. ڏهه دفعا سوچيو اٿم ته لکان يا نه، وڏي اهميت وارو معاملو آهي تنهن ڪري ڀانيان ٿو ته ڪلهي تان بار لاهي ڇڏيان. ائين قمرالزمان شاهه سان منهنجا تمام چڱا تعلقات هئا. سائين تمام ٺاهوڪو جوان، ڪپڙا تمام سٺا پائيندو هو ۽ نئين نئين فيشن واري سلائي جا سوٽ ڪوٽ، جهڙوڪر گهرو رستا به هئا جو منهنجيون ٻه ساليون سيدن ۾ پرڻيل هيون. شاهه صاحب هڪ ڏينهن منهنجي چئمبر ۾ آيو ۽ مون کي هڪ قسم نامون، عام مختيار نامي جي صورت ۾ ڏنائين ۽ حجت مان چيائين ته ”صحيح ڪري ڏيو!“ مون چيو ”اتاولا نه ٿيو سڄو پڙه�