ايندو نھ وري ھي وڻجارو

� وٺان ۽ ڏسان ته معاملو ڇا آهي!“ چيائين ته ”مدر ايلسا قاضي فلاڻي وڪيل کي مختيار نامو صحيح ڪري ڏنو آهي توهان رڳو صحيح ڪري ٺپو هڻي ڏيو. مدر ايلسا اچڻ جهڙي ڪانه آهي، نه ته اچي ها!“ اهو ڪم مون لاءِ ناممڪن هو ، گهڻن ئي دوستن ۽ مائٽن کي ان معاملي تي ناراض ڪيو ويٺو هئس ته قسم نامو ڏيندڙ ضرور حاضر هجي! خواتين لاءِ ته وڌيڪ ضروري آهي. سيدياڻيون عزيزياڻيون به ڪورٽ ۾ گهرائيندو هئس.
مون تمام ڌيرج سان ميز جو خانو کوليو ۽ شاهه صاحب کي چيم ته ”جيڪڏهن مدر ايلسا نٿي اچي سگهي ته مان پاڻ شام جو وٽس ويندس ۽ روبرو کانئس پڇندس!“ شاهه صاحب ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ مختيار نامو منهنجي هٿن مان سٽ ڏئي ڦري ورتائين ۽ چوندو ويو ته ”توهان ڇا ٿا سمجهو ته ٻيو ڪو مئجسٽريٽ صحيح ڪري نه ڏيندو ڇا؟“ منهنجي مٿي تي هٿوڙو لڳو ته ڪو مڙيو ئي رولو آهي. شام جو ڪورٽ مان نڪري علامه صاحب جي بنگلي ڏانهن روانو ٿيس. گومگو جي ڪيفيت ۾ هئس ته علامه صاحب جو هڪ عقيدتمند مليم. ان کان پڇيم ته ”علامه صاحب جو ۽ مدر ايلسا قاضي جو فلاڻي وڪيل تي ايڏو اعتماد آهي ڇا جو سموري ملڪيت جو مختيارنامو کيس لکي ٿا ڏين؟“ مون کي چيائين ته ”ميان چوين ڇا ٿو، علامه صاحب انهيءَ وڪيل تي اهڙو ڪاوڙيل آهي جو سندس نالو ٿو ڪوئي کڻي ته علامه صاحب جهڙو نفيس ماڻهو به کيس گاريون ٿو ڏئي ۽ باسٽرڊ، چيٽ ۽ بدمعاش جهڙا لفظ ٿو استعمال ڪري!“ منهنجو شڪ وڌيڪ پختو ٿيو پر ڳالهه آئي وئي ٿي وئي.
ڪجهه سالن کانپوءِ ٻڌم ته علامه صاحب وچتر حالتن ۾ گم ٿي ويو آهي. وري اخبارن ۾ پڙهيم ته ونٿلي بندر حيدرآباد وٽان سندس لاش مليو آهي. منهنجو مٿو وري چڪر کائي ويو لاش جي پوسٽ مارٽم رپورٽ ته وڄائي ڇڏيو. ڊاڪٽر صالح ميمڻ ڏيپلي واري چيو ته ”موت ڪياڙي تي ڌڪ لڳڻ سبب ٿيو آهي ٻڏڻ سبب نه!“ تنهنجي معنيٰ ته خودڪشي ڪانه هئي. علي الصباح جو رڪشا واري يا ڪنهن ٻئي ماڻهو علامه صاحب جهڙي نفيس ماڻهو کي ڪياڙيءَ وارو هڪ بانٺو هنيو هوندو ته علامه صاحب الله کي پيارو ٿي ويو هوندو. تن ڏينهن ۾ لک روپيا تمام وڏي ڳالهه هئي. رڪشا وارو ڪو ٻيو لک روپين ۾ آساني سان خريد ڪري سگهجي پيو. اديب ۽ پوليس ۽ اخبارون به خودڪشيءَ جي رٽ لڳايون آيون ۽ معاملو لئه مٽي ٿي ويو.
حيدرآباد ۾ چار سال رهيس. انهن چئن سالن ۾ مون لاءِ ذاتي طرح تمام وڏي ڳالهه اها ٿي جو لطيف آباد ۾ بنگلو ٺهرائي وڌم. ناممڪن ڳالهه پر ٿي وئي. چوندا آهن ته شادي ڪيو ته رزق پاڻهئي اچي وڃي ٿو ۽ گهر ٺهرايو ته پاڻهي ٺهي وڃي ٿو. مون سان ته ائين ٿيو. نه ته ٻارنهن سئو پگهار کڻندڙ ماڻهو گهر ٺهرائي، سو به سٺو عاليشان بنگلو، اڻ ٿيڻي ڳالهه هئي، وڏو داستان آهي شايد پنهنجي اڳئين ڪتابن ۾ لکي آيو آهيان. مون لاءِ نور محمد ٻگهيو صاحب ۽ ٺيڪيدار راجا گلستان جهڙوڪر فرشتا ٿي پرگهٽ ٿيا. ٻيا به ائين پاڻمرادو ايندا ويا، غلام النبي سومري جا واڍا مائٽ به ڪم ۾ جنبي ويا. ڪاٺ پاڻ خريد ڪري چيرائي، واڍڪو ڪم پلاٽ تي پيا ڪن. چي ”پئسا پوءِ ڏجو!“ حيدرآباد جو هئو هڪ ميونسپل ڪائونسلر، اصل ڏوڪريءَ جو هو، دوست هئو ادا شمن جو. ادا شمس کيس باڪس علي ڪري سڏيندو هو. باڪس چوندا آهن ماچيس کي. مون ادا کان پڇيو ”باڪس علي ڪهڙو نالو آهي؟“ مشڪي چيائين ”نالو اٿس بخش علي پر مان کيس باڪس علي ڪري سڏيندو آهيان“ معزز ماڻهو، ميمڻ واپاري، اهڙي مهرباني ڪيائين جو صبح کان شام تائين پلاٽ تي ويٺو هوندو هو ڪم ڪار سنڀاليندو هئو. منهنجي گهران رڳو منجهند جي ماني کيس موڪلي ڏبي هئي. بعد ۾ ٻڌم ته هڪ ٻن ڪيسن ۾ هٿڙي هڻي ويو. ائين حضرت علي سائين جي چوڻي پوري ٿي ته جتي به ملڪيت گڏ ٿيل ڏسو اتي سمجهو ته ناجائز طريقا استعمال ٿيا آهن پوءِ به باڪس علي جا ٿورا!
وقت سيڙائي، لاڳيتو ٽي چار مهينا، سڄو سڄو ڏينهن پنهنجي سر ويهي رهڻ معمولي ڳالهه ڪونهي. رازو به هڪڙو ملا مهاجر پاڻ مرادو اچي ويو. سٺو ڪاريگر هئو. پنهنجو گهر سمجهي رات جو بتيون ٻاري به ڪم ڪندو هو. اليڪٽري وارو ياسين، لاڙڪاڻي جو هڪ مهاجر ڇوڪرو جو يتيم ٻار طور اسان وٽ نوڪر رهيو هو، سو به مفت ۾ ڪم کي جنبي ويو. پلمبر هڪ دالي (نوابشاهه) جي ڪلهوڙن مان جي اسان جا ڏور جا رشتيدار آهن. پاڻمرادو اچي وارد ٿيو چي ڪم مان مفت ۾ ڪندس. ”بابا مفت ۾ ڇو؟“ چي ”بس مون کي رڳو سرٽيفڪيٽ ڏجو ته حيدرآباد ۾ منهنجا پير کپي ويندا.“ خير پئسا ته کيس ڏنم پر ڪم مفت ۾ شروع ڪيائين. بنگلي جو ڍانچو تيار ٿي ويو ته سرڪار مير علي مدد خان هڪڙو مهاجر ڪاريگر ڏياري موڪليو جو موزيڪ جي ڪم ۾ حيدرآباد ۾ نمبر ون هئو. چيم سرڪار پئسا ڪونه اٿم. پر سرڪار مير صاحب ويٽو پاور هلايو چي ”موزيڪ کان سواءِ بنگلا ٺهندا آهن ڇا؟ پئسا آخر ۾ وٺندو يا جنهن مهل جيترا گهري ڏئي ڇڏجوس.“ ائين فرسٽ ڪلاس موزيڪ به ٿي ويو. بنا رنگ روغن جي بنا گيٽ جي دروازن جي، مان مسواڙي جاءِ ڇڏي اچي پنهنجي گهر ۾ ويٺس.
ڪجهه ڏينهن بلڪه مهينن کان پوءِ منهنجو پراڻو ڪاليجي دوست شمس الدين سومرو انجنيئر اچي نڪتو. هاسٽل ۾ هڪ ئي ڪمري ۾ گڏ رهندا هئاسون. ڪچهري ڪندي هيڏي هوڏي ڏسي چيائين ”استاد، رنگ نه ڪرايو اٿي؟“ چيم ”اهو به ٿي ويندو.“ کلي چيائين ”مون سمجهيو، ٻن ٽن ڏينهن ۾ رنگ وارو ايندو منع نه ڪجان.“ ڪم منهنجو پيو ٿئي ۽ پارت به مون کي ته انڪار نه ڪجانءِ! ائين ترتيب موجب هڪ ٻئي پٺيان، وقت ۽ مهل آهر ڄڻ ته ڪائي اڻ ڏٺي طاقت مناسب ماڻهو موڪليندي رهي ته وڃو وڃي فلاڻي جو فلاڻو ڪم ڪري اچو. ائين منهنجو بنگلو 91 يا 92 هزارن ۾ جڙي راس ٿيو. جو بعد ۾ مون ساڍن ستن لکن ۾ وڪڻي ڇڏيو. انهن پئسن مان ڪراچيءَ ۾ ٽي پلاٽ ورتم جي بعد ۾ 25 لکن ۾ وڪڻي رٽائرمنٽ کان پوءِ ڪراچي ڊفينس ۾ بنگلو وٺي رهان پيو. هي ٿيو ڪنهن کي ڇپر ڦاڙي ڏيڻ. ائين شڪارپور واري مظهر شاهه جي اڳڪٿي پوري ٿي جو چوندو هو، ”رشوت نه وٺجانءِ، بنگلو به ملندو ۽ ڪار به. جڏهن بنگلو به ٿيو ۽ ڪار به ته منهنجي گهر واري مرحوم شاهه صاحب جي اڳڪٿي عقيدت سان ياد ڪندي هئي.
ان لطيف آباد واري بنگلي ۾ پاسيرو مهمانن لاءِ هڪ ڪمرو ٺهرايم جنهن ۾ اياز کي لڪائي رهايم. جڏهن ايوب شاهي دور ۾ مٿس وٺ پڪڙ هئي، اهو احوال شايد لکي آيو آهيان ۽ اياز به لکيو آهي. نوڪري وڃائڻ جو مون کي ڪو ڊپ ڊاءُ نه هوندو هو نه گرفتاريءَ جو ان ڪري بي ڌڙڪ من مانيون ڪندو رهندو هئس.
پنهنجي گهر ۾ رهڻ ۾ ڏاڍو اطمينان ۽ سک آهي جو مون کي صرف ٻارنهن مهينا نصيب ٿيو. آڪٽوبر 1969 ۾ منهنجي بدلي ڪراچي ٿي مان ڏاڍو دلگير ٿيس ته هيڏو سارو جهنگل ٻيلي جهڙو شهر، اوپرو ماحول، نه گهر نه گهاٽ ڇا ٿيندو. چاهيم ته بدلي ٻئي هنڌ ٿئي. وري به سرڪار مير علي مدد خان ويٽو پاور هلايو ۽ همٿايائين ته هڪدم چان�