ايندو نھ وري ھي وڻجارو

� پڪڙي ڪراچي وڃان. سندن چوڻ هئو ته ”ڪراچي سڄي ملڪ جو اهم ترين شهر آهي، اتي جهڙا موقعا ملندا، اهڙا ٻيو ڪٿي ڪونه ملندا. ڪراچي هميشه سڄي ملڪ کان پنجاهه سال اڳتي هوندو.“ مان هڪدم ڪراچي هليو آيس. ٻارن کان سواءِ ڏاڍو ڏکيو ۽ ويڳاڻو ٿيس. پهريائين ٽنڊي الهيار واري دوست حاجي اڪرم پاٽولي وارن جي ڪارخاني پنجاب آئل ملز تي رهيس. اتي مهمان طور کاڌو پيتو به مفت جو، ته ڪمرو به مفت ۾ مليم. پر ڏاڍو ڏکيو ۽ دلگير ٿيس. هر ڇنڇر تي گهر حيدرآباد ايندو هئس بعد ۾ ڪارخانو ڇڏي سوامي نارائڻ مندر ۾ سيٺ ڌنراج جي فليٽ تي رهيس. رهائش مفت ۾ هئي. ٽيليفون به مفت جي پر نوڪر به ڪونه هو ۽ ماني هوٽل تي کائبي هئي.
وڪيلن کي وڙول ڏنم ته مسواڙ تي جاءِ وٺرائي ڏين ته فيملي آڻيان. چون پيا ته ”ڪراچيءَ ۾ جوءِ ملي ويندي باقي جاءِ ملڻ مشڪل آ.“ نيٺ ايجنٽ کي چيم جنهن ناظم آباد 3 ۾ پوڻا ٻه سئو روپيا ماهيانو مسواڙ تي چئن ڪمرن واري بنگلي ٽائيپ جاءِ وٺرائي ڏنم. ڊسمبر جي آخر ۾ ٻار وٺي آيس ۽ ٿائينڪو ٿي ويٺس. مڄاڻ قدرت انهيءَ ۾ به ڪو منهنجو مسئلو حل ڪرايو ٿي. سفارش ڪرائي معشوق علي خان ڀٽو، منهنجي لطيف آباد واري بنگلي ۾ مسواڙي ٿي ويـٺو، پنج سو روپيا مسواڙ! منهنجي ته عيد ٿي وئي. پر خبرداري ڪري ٿوري قسط ڀرڻ بجاءِ پورا پنج سئو روپيا هر ماهه هائوس بلڊنگ وارن کي بنگلي مٿان چڙهيل قرض جي حساب ۾ ڏيندو آيس. ائين قرض به لهي ويو ۽ بنگلو به گرويءَ کان آجو ٿي مونکي مليو. قدرت ڪو ٽِڻ ٺاهيون ويٺي هئي ته جمال کي ڪراچي موڪلي سندس قرض لاهجي.
ڪراچي اهڙو شهر آهي جو پهريائين ماڻهو گهٻرائي ٿو ته جهنگل جهڙي شهر ۾ انفراديت وڃائي گم ٿي ويندس يا ماڳهين ٻڏي ويندس. پر ائين ناهي! برابر هت ڀلان ڀلي جو ڇيهه ناهي، پر انهي ڪري جيڪي سو ماڻهو کي پنهنجي اصل ۽ معمولي حيثيت جو پتو پوي ٿو. آفيسري دٻدٻو کڻي ناهي پر پنهنجي نج حيثيت جو پتو پئجي وڃي ٿو ۽ پنهنجي نجي ڪردار، اخلاق ۽ ذهانت تي ڀاڙڻو پوي ٿو ۽ انهن وکرن جي مون ۾ ڪمي ڪانه هئيم، سو عزت ۽ مانَ ۾ ويس وڌندو. هيٺاهين، نياز نوڙت ۽ مهل سر ڪم اچڻ جهڙا وکر جٿي ڪٿي هڪ جهڙا اثر ڇڏين ٿا ڀلي ڪراچي هجي، لاهور، اسلام آباد يا ٻهراڙي، اهڙا وکر خوشبوءِ ته وکيڙين ٿا سو منهنجي به سلام دعا وئي هر ڪنهن سان وڌندي: آفيسر، ڪامورا ننڍا وڏا، ادبي حلقا، مذهبي مجلسون، سياسي رهنما، ڪارخانيدار، واپاري، غريب شاهوڪار، ڪو طبقو نه بچيو، وڪيل برادري ته هئي پنهنجي.
ايماندار جج کي عزت پاڻ مرادو ملي ٿي. ڪا ڪوڏر هڻڻي ڪانه ٿي پوي. سنڌي مهاجر يا هندڪي مسلمان ڪي ته مون ۾ هئي ڪانه سو الله عزت رکي ۽ حفاظت به ڪئي. مهاجرن ۾ تعصب البته زياده هو. هڪ وڪيل شمشاد لاري هاءِ ڪورٽ ۾ درخواست ڏني ته ”هي جج تعصبي ۽ رشوت خور آهي سو کيس نوڪريءَ مان ڪڍيو وڃي!“ رجسٽرار جو پاڻ به مهاجر هو ۽ مهاجر پرست تنهن پاڻمرادو ان وڪيل کي گهرائي دٻڙاٽ پٽايو ۽ درخواست رد ڪري ڇڏيائين. رجسٽرار هو سيد اشهد علي، موجوده چيف جج جو والد. هڪ وڪيل هو سيد اقتدار علي جو روزانو مون کي گهران کڻي، پنهنجي ڪار ۾، ڪورٽ ڇڏيندو ۽ ڪورٽ کان گهر، سندس گهر ناظم آباد ۾ منهنجي گهر ڀرسان هئو. ساڻس اڄ تائين گهرو رستا آهن.
ناظم آباد سڄي مهاجر آبادي آهي. منهنجي هر ڪنهن سان سلام دعا هئي پر منهنجي گهر واريءَ جي اهڙي مـٺي ماکڙيءَ جهڙي طبيعت هئي جو اوڙي پاڙي جون عورتون ۽ نياڻيون وٽس جهرمٽ ڪيون ويـٺيون هونديون هيون. جڏهن اسين ناظم آباد ڇڏي باٿ آئلنڊ اچي رهياسون تڏهن به ڪي نوجوان ڪنواريون ڇوڪريون، مائٽن جي اجازت سان اچي اسان وٽ راتيون گذارينديون هيون، جيتوڻيڪ اهو ٻوليءَ جي فسادن وارو دور هئو. انهي مان توهان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته اسان جو گهرو ماحول ڪهڙو صاف سـٺو هئو، ٻوليءَ سان ويڌن ٿي آهي. سنڌي ماڻهو لفظ سٺو بجاءِ لفظ سٿرو ٿا ڪم آڻين. حالانڪه سنڌيءَ ۾ سٿرو ٻي معنيٰ ۾ ڪم آڻيندا آهن.
ٻولي وارن فسادن کان ٿورو اڳ سيد اقتدار علي وڪيل، جو پاڻ مهاجر هئو، مون کي خبردار ڪيو ته اوڙي پاڙي جي مهاجرن تي ايڏو ڀروسو نه ڪيان، ٻيو مهاجر دوست قيوم ڪانپوري صاحب ته فسادن کان ٻه ڏينهن اڳ، پنهنجي ڪاري مرسڊيز کڻي آيو ۽ چيائين ته ”حالتون خراب آهن هتان نڪري هلو!“ چيائين ته ”منهنجي بنگلي (قائداعظم مزار وٽ) ۾ ئي هلو پر هتان نڪرو!“ مون کي باٿ آئلينڊ ۾ سرڪاري فليٽ مليل هئي پر نڪرڻ ۾ سستي پي ڪيم ڪجهه سامان منتقل به ڪيو هئوسين سو مرسڊيز ۾ چڙهي راتو رات اچي باٿ آئلينڊ نڪتاسون، مهاجر دوستن جي مدد ۽ سڄڻائپ سان.
ٻن ڏينهن کان پوءِ فساد شروع ٿي ويا. چون ٿا ته اسان جي گهر تي به مهاجر ڪاهي آيا ۽ پڇيائون ته ”هتان وارو سنڌي آفيسر ڪاڏي ويو!“ اسين ته کسڪي ويا هئاسون. عمر پليجو، ڪسٽم وارو تنهن کي چيم ته نڪر! نه نڪتو. چي ”پاڙي وارن سان ڀائپي وارا رستا آهن.“ سندس گهر کي لٽيو ويو. پاڻ جان بچائي پـٺئين در مان ڀڄي نڪتو. ڏسو ٻوليءَ وارن فسادن کان اڳ ۾ ڪيڏو نه ڀائپي ۽ ڀروسي وارو ماحول هو. فساد نفرتون وڌائي ڇڏيون. اها مهاجرن جي فاش غلطي هئي.
مهاجر پاڙن مان سڀ سنڌي ماڻهو نڪري ويا. اڄ مهاجرن پاڻ ناظم آباد ڇڏي، ڊفينس ۽ ڪلفٽن ڏانهن ڊيهڙو لائي ڏنو آهي. سندن ئي ڪونڌر پيا ڪسجن، اسان جو دوست جج قدير محمد قريشي جو ڪٽو مهاجر هو، تنهن جو نوجوان سڪيلڌو پٽ مهاجر خون ڪري ماري ويا. دل برداشته ٿي پنهنجو جوڙايل لطيف آباد وارو بنگلو ڇڏي اچي نيو ڪراچيءَ ۾ پناهه ورتائين ۽ جلد ئي گذاري ويو. الله مغفرت ڪندس.
ناظم آباد جا اڪثر مهاجر مڊل ڪلاس يا ان کان به ڪجهه گهٽ طبقي جا هئا ان ڪري منجهن محبت وڌيڪ هئي. منهنجي گهر واريءَ جي ماءُ گذاري وئي، سا هفتو کن وڃي ڪوٽڙي رهي. اهو سمورو هفتو ٽيئي ويلا ماني مون کي پاڙي جي مختلف گهرن مان ايندي رهي. اها ڪيڏي وڏي ڳالهه آهي. ڌارئي ماڻهوءَ جو ايڏو خيال رکڻ رواجي ڳالهه ناهي. گهرو مسئلا به اچي مون سان ونڊيندا هئا ۽ صلاح مشورو ڪندا هئا. ناظم آباد ۽ اتان جي واسين لاءِ لکبو ته ڊيگهه ٿي ويندي. هڪ صاحب آيو اچي پٽ جي شڪايت ڪيائين ته کري ٻُهر ٿي پيو آهي اسڪول به نٿو وڃي، نائين ڪلاس ۾ آهي پر اسڪول مان ڀڄي ٿو وڃي. ڪٽي ڪٽي هڏ گڏ ڀڃي ٿو وجهانس پر سڌو نٿو ٿئي. مون چيو مانس ته ”مبارڪ هجئي تنهنجو اهو پٽ ڪامياب ٿيندو!“ چيائين ”واهه سائين چڱو ٿا مشورو ڏيو!“ چيو مانس ته ”ڏس ڀائي، ڪراچي جهڙي گهٽيل ماحول ۾ جتي ٻار کي در کان ٻاهر نڪرڻ به نٿا ڇڏيون اتي هن پنهنجو آزاد خودمختيار رستو ٺاهي ورتو آهي. تون ڇڏي ڏينس، هڪ ڏينهن تون ئي سندس ساراهه ڪندين!“ ڪجهه نه سمجهائين. پر ٻن ٽن سالن کان پوءِ مون وٽ کلندو آيو. چيائين ”سائين توهان ته ڄڻ ڪا اڳڪٿي ڪئي هئي. ڇوڪرو مئٽرڪ پاس ڪري پاڻ مرادو پوليس سب انسپيڪٽر جي چونڊ مقابلي ۾ ويـٺو ۽ چونڊجي ويو. هينئر ٿاڻي تي ننڍو صو�