ايندو نھ وري ھي وڻجارو

�ل تان هيٺ اڇلايائين جو پرزا پرزا ٿي ويو!“ ظاهر آهي ته هڪ زوراور هندو حاڪم ان سرسبز ۽ آباد ماٿري جو مالڪ هئو جنهن کي هڪ مسلمان لڙائيءَ ۾ ماري پاڻ قابض ٿي ويو. پر ڪڇي ڪير.
شاهه نوراني جبلن جي وچ ۾ هڪ وڻندڙ سبز ماٿري آهي جا سير تفريح جي تمام سٺي جاءِ ٿي سگهي ٿي. وري ڀرسان تاريخي لاهوت لا مڪان جو عجيب و غريب غار آهي جنهن ۾ اندر چشمو به آهي فقير اچي چلو پچائين ٿا ۽ ذڪر فڪر ۾ گذارين ٿا. ماني جو بار ته وڃي پيو گادي نشين تي شمس بلوچ ڄام صاحب جي عزيز کي پاسيرو وٺي شايد ڪجهه تکو مٺو ڳالهايو. پر وريو ڪجهه ئي ڪونه. نيٺ شمس بلوچ ڪاوڙ مان وڃي پنهنجي بئگ کولي ۽ ان مان وهسڪيءَ جي بوتل ڪڍي آيو. چيائين ”هلو ٻاهر جيپ ۾!“ چئيوان ٻارن جيئن اسين درگاهه جي پڙ مان نڪري اچي جيپن ۾ ويٺاسون ۽ اتي وهسڪيءَ جو دور هليو. پيئڻ وارن پِيتي. عجب صورتحال آهي. درگاهه جي پڙ تي، چرس، گانجو، آفيم ۽ ڀنگ جهڙيون شيون هلن ٿيون، باقي ڏوهه ڪيو وهسڪيءَ جا مقابلتاً صاف ۽ بهتر چيز آهي. چرسي، آفيمي ۽ ڀنگي ٺيڪ آهن، باقي وهسڪيءَ وارو توبهه شرافي! يعني شرابي بڇڙو.
هر ڪو لئه ۾ هئو ته هڪ سرندي وارو فقير به اچي نڪتو. انهي پنهنجين ڌنن سان ماحول کي وڌيڪ خوشگوار بنايو. فقير وهسڪي به گهري پر شمس بلوچ سختي سان ڇڙٻ ڏنس ته ويچارو چپ ٿي ويو. اياز چيس ته ”معذوري ٻڌاءِ!“ فقير شروع ٿي ويو ۽ ٻه ٽي ڌنون وڄائي ويو ته اياز وري به چيس ته ”معذوري ٻڌاءِ!“ فقير خفي ٿي چيو ته ”باقي هيءَ ڪهڙو ڌوڙ پاتم!“ مڄاڻ هن معذوري وڄائي پوري ڪئي هئي. اسان جو راڳ جو علم اجهو اهو هئو.
گادي نشين سٺي ماني کارائي. رات درگاهه جي پڙ تي پٽ تي سمهياسون. صبح ان ماٿريءَ ۾ ڏاڍو وڻندڙ ۽ خوشگوار هئو. ٿڌڙي هير ۽ وڻراهه ۾ سير خاطر مٺي چشمي جي منهن ڏي روانا ٿياسون. پنڌ چڱو ڳپل هئو سو مان ته ويهي رهيس. اياز به مٿي وڃڻ بجاءِ اتي ئي وڻن وٽ پسار ڪرڻ لڳو. ٻيا همراهه ويا ۽ گوڪل ديو واري ڇِپ ڏسي موٽي آيا. سڀني موٽ کاڌي. درگاهه ڀرسان چشمي جي پاڻيءَ مان هڪ ننڍو تلاءُ ٺهي ٿو پوي. مان ته ان ۾ ٽپو ڏئي وهتس ٻاهر نڪري ڪپڙا پائي دڪانن تان چانهه بسڪوٽ گهرائي ناشتو ڪيوسين. ڪچڙي منجهند جو واپس روانا ٿياسون. هڪ منهه ۾ ڊاٻو ڪيوسين. وري به شڪاري دوست چانور رڌي ماني کارائي. شام ڌاري ڪراچي، لسٻيله، نوراني، واري ٽِه واٽي تي پهتاسون ته ڄام صاحب جي عزيز پڇيو ته ”لسٻيلي هلندا يا ڪراچي؟“ سوال اهڙو هو جو منجهي پياسون. نه ته ميزبان کي اهڙو سوال ڪرڻ ئي نه کپي. هن کي ته زور ڀرڻ کپندو هو ته ”لسٻيلي ڪنهن به صورت ۾ هلڻو اٿو، ڪونه ڇڏيندو سانوَ!“
شمس بلوچ ته ميزبان جا افعال ڏسيو ويٺو هو. ان به صلاح ڏني ته موٽي ڪراچي هلو، اياز به چيو ته ”لسٻيلي ٻئي دفعي هلنداسون!“ـ ”ٺيڪ!“ چئي ڪراچي موٽ کاڌي سون. اياز مون وٽ ڪونه رهيو. وڃي هوٽل ۾ رهيو. لسٻيلو ائين اسان کان رهجي ويو. ڄام صاحب جو ٿورو به ٿڦيو، ڪم به اڌ ۾ رهجي ويو. بهرحال جلد ئي مان اسيمبليءَ جو سيڪريٽري ٿي ويس ۽ ڄام صاحب سان وڌيڪ گهرا ناتا ٿي ويا. سون تي سهاڳو جو ڄام صاحب بلوچستان جو وڏو وزير ٿي ويو. مان گهر واريءَ سان گڏ ڪوئيٽا گرمين ۾ گهمڻ ويندو هئس ته سرڪاري سرڪٽ هائوس جو ڪمرو آسانيءَ سان ملي ويندو هو. بس وڌيڪ حجت ڪانه ڪبي هئي. وڌيڪ حجت ڪرڻ سان عزت نٿي رهي، نه ته ڪن دوستن چيو ته سرياب روڊ تي پلاٽ وٺي ڇڏ پر مون اشاري سان به اهڙي ڳالهه زبان تي نه آندي. مال ملڪيت جو معاملو وچ ۾ اچي ٿو ته عزت ٽڪو ئي نٿي رهي. الله پناهه ڏني ۽ عزت قائم رهي. پاڻ مون ڄام صاحب تي ٿورا ڪيا هوندا، هن جو ٿورو ڪونه کنيم.
بعد ۾ اياز سان اڙي ٿڙي ملاقات ٿيندي هئي نه ته ٺهيو. هڪ رات اڌيءَ مهل اياز جو فون آيم. ڏاڍو پريشان ٿي لڳو چيائين ته ”وات مان رت ٿو اچيم ۽ ڪو ڊاڪٽر ڏسڻ لاءِ تيار ڪونهي هر ڪو چوي ٿو ته صبح جو اچجان!“ مون کيس دلجاءِ ڏني ته ”صبح جو گڏجي ڊاڪٽر ڏي هلنداسون!“ اياز صحت جي معاملي ۾ نهايت حساس بلڪه ائين چئجي ته ڊڄڻو آهي. سو مون کي چيائين ته ”يار توکي شابس هجي مان ٿو مران ۽ تون ٿو سڀاڻي جا ڏس ڏين. هينئر جو هينئر بندوبست ڪر ۽ مون کي وٺي هل ڊاڪٽر ڏي!“ آٿت ڏنو مانس ته ”حاضر ائين ٿا ڪريون. پر تون رهيل ڪٿي آهين؟“ ته سوسائٽي ۾ ڪنهن گهر جو ڏس ڏنائين. مون چيو ”گهر ڳولهڻ ته مشڪل آهي ڪنهن مشهور هنڌ تي انيس(سندس وڏو پٽ) بيهاري ڇڏ ته مان اچان ٿو.“
اهو طئي ڪري مون ڊاڪٽر قمر صديقي، مظهرالحق صديقي جي وڏي ڀاءُ کي فون ڪئي. ڊاڪٽر صديقيءَ لاءِ مان گهڻو ڪجهه اڳين ڪتابن ۾ لکي آيو آهيان. تمام مصروف ڊاڪٽر آهي پر ٿڪو ٽٽو فون کنيائين ۽ وڏي دل سان چيائين ته ”مان چوڪيدار کي چئي ٿو ڇڏيان ڪهڙي مهل به هليا اچو!“ مون وٽ ڊرائيور به نه هئو شايد بدر گاڏي هلائي ۽ وڃي اياز کي کنيوسين. ڀاڀي زرينه ۽ انيس به هليا. در کڙڪايوسين ته ڊاڪٽر پاڻ نڪري آيو ڄڻ ڪو اوسيئڙي ۾ ويٺو هئو. اياز کي تپاسي دلجاءِ ڏنائين ته ”ڪو به خطرو ڪونهي، رت کي ته هينئر ٿا بند ڪريون باقي سڀاڻي جناح اسپتال ۾ داخل ٿيو جتي ڏهه پنڌرهن ڏينهن چڪاسون ڪندا ۽ سبب جو پتو لڳائيندا.“
ڊاڪٽر اهڙو اعتماد سان ڳالهايو جو اياز کي ۽ سندس گهر ڀاتين کي به اطمينان اچي ويو. پر اياز ملول ڏاڍو هئو. ٻئي ڏينهن جناح اسپتال ۾ داخل ڪيوسونس ته رباني اچي نڪتو. اهو سڀئي ڏينهن اياز جي سيرانديءَ کان ويٺو رهيو. مان بي اونو ٿي ويس. البته اسپتال پيو ويندو هئس. پنڌرهن ڏينهن جي چڪاسن کان پوءِ ڊاڪٽر مرض جو سبب اهو ئي ٻڌايو جيڪو ڊاڪٽر قمر صديقي بيٺي پير اڳواٽ ئي ٻڌايو هو.
مان جڏهن اسيمبلي جو سيڪريٽري هئس ته اياز يونيورسٽي جو وائس چانسلر هئو. هو اڪثر ڪراچي ايندو هو ته مان کيس ايم پي اي هاسٽل ۾ رهائيندو هئس. ائين ملاقاتون پيون ٿينديون هيون. اياز ڪڏهن ڪڏهن ٻارن ٻچن کي ڪراچي وٺي ايندو هئو ۽ سڀئي هاسٽل ۾ رهندا هئا. مان ڄام صادق عليءَ وٽ هِل پارڪ واري بنگلي تي ويندو هئس جو هو وزير به هو ته ذاتي طور مهربان دوست جهڙو. هڪ ڏينهن اياز چيو ته کيس ڄام صاحب وٽ وٺي هلان. ڄام صاحب کان روبرو وقت وٺي سج لٿي مهل ڄام صاحب وٽ وياسون. ان وقت ڄام صاحب جون دوستن سان محفلون هلنديون هيون ۽ سرڪاري ڪم به پيو هلندو هو. زيڊ اي نظامي ان وقت ڪي ڊي اي جو ادنيٰ ملازم هو. پر هو ڏاڍو ذهين ۽ چالاڪ، اهو هر وقت هڪيو حاضر هوندو هو. ڄام صاحب اياز جو وڏو آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ بار بار ڪم پڇندو رهيو پر اياز مرڪي ٽاريندو رهيو. موڪلائڻ مهل ڄام صاحب اياز کي سوکڙي به ڏني ۽ ٻاهر گاڏي تائين ڇڏڻ آيو. ان وقت اياز کانئس انيس لاءِ نوڪري گهري ڏني. ڄام صاحب انيس کي بلديات کاتي ۾ ائڊمنسٽريٽر ڪري ڇڏيو ۽ شڪارپور جي چارج ڏنائينس. بعد ۾ اياز، انيس کي پي آئي اي ۾ نوڪري ڏياري، اهڙي طرح اياز لاءِ ڪراچي ۾ انيس جو گهر سندس ٿاڪ بڻجي ويو. انيس پيءُ جي سٺي خدمت ڪئي. انيس جي گهر، نيپا چو