ايندو نھ وري ھي وڻجارو

نهايت صبر ۽ شان سان نباهه ڪري ويو. ائين ته محترم محمد ابراهيم جوئي ساڻ سندس سيڻ هئو به سندس اختلاف ٿيا. محترم جويو صاحب تمام چيڙاڪ آهي ۽ اياز صبر جو پتلو جو شڪايت به مشڪندي ڪندو آهي. ٻئي ڄڻا روبرو ملي کير کنڊ ٿي ويندا هئا. اياز جي نياڻي به ۽ جوئي صاحب جو پٽ به ڪمال قوت برداشت سان نباهه ڪندا آيا.
چوندا آهن ته بدلي ڪاموري جو ڏاج آهي. اڃا هڪ هنڌ ٽپڙ رکندو مس ته مٿان ٻيو بدليءَ جو آرڊر اچي ٺڪاءُ ڪندو. مان خوش قسمت رهيس. چوٽيهه سالن جي نوڪري ۾ رڳو کپرو، سکر، شڪارپور، خيرپورميرس، سجاول، ٽنڊوالهيار حيدرآباد ۽ ڪراچي ڏٺم. هر ڪنهن هنڌ ٽي چار سال رهيس. ڪراچي ۾ ته مسلسل سترنهن سال رهيس اڄ تائين ڪراچيءَ ۾ ٻٽيهه سال ٿي ويا اٿم. منهنجا ٻار ته ڀائيندا آهن ته هو آهن ئي ڪراچي واسي. پر لاڙڪاڻي سان رشتا ڪونه ٽوڙيا اٿم. ان ڪري ٻارن کي لاڙڪاڻي جي سڪ به لڳي ٿي. ائين مان به ڪراچيءَ ۾ اياز به ڪراچي ۾. قسمت جا رنگ! اياز وڪالت جي ڌنڌي مان چڱا پئسه گڏ ڪيا هئا جي بئنڪ ۾ يا ٻئي نموني سيڙائي سکيو گذر ڪندو رهيو. ٻنهي وٽ گاڏي هئي سو مهيني ماسي ملاقات پئي ٿيندي هئي. گهڻو تڻو مان وٽس ويندو هئس، ٽيليفون ڪري وقت وٺي پوءِ. شاعر ۽ فلسفي ٽائپ ماڻهو، مطالعو. اٿاهه سو پنهنجي پورن ۽ سوچ ۾ گم سم هوندو هو. ٿورو ڳالهائو. البته ڪنهن مسئلي تي ڇيڙبس ته درياهه وانگر اٿلي پوندو هو. علم ته هئس. دوستي به گهٽ هئس. واقفيت ۾ چس هر ڪنهن سان، باقي دوست ڪو ڇڊو پاڊو. منهنجي خيال ۾ سندس دوستي هئي ته رشيد ڀٽيءَ سان ٻيا سڀ مٿاڇرا. ربانيءَ سان حجائتو هو. سچو پچو دوست هئس محترم محمد ابراهيم جويو جنهن سان مائٽي هجڻ ڪري گهرو اختلاف به هئس باقي ته سڄو جهان سندس مداح يا مخالف هو. سچو مداح ۽ سچو مخالف ذري گهٽ ساڳي ڳالهه آهي.
اياز جي مزاج ۽ طبيعت جو اظهار سندس هڪ ئي جملي ۾ ٿئي ٿو. هڪ لڱا مون کي چيائين ته ”جمال! مون کان ڇرڪ رڳو ٻن گهنٽين وقت نڪرندو آهي، هڪ در جي گهنٽي، ٻي ٽيليفون جي گهنٽي.“ ڪڏهن وري شڪايت به ڪندو هو ته ”يار فلاڻو نه ٽيليفون ڪري، نه اچي،“ پيارن ماڻهن جي تانگهه به ٿيندي هئس! ڳالهه کڻي ٿو پڌر وجهان. سراج ميمڻ لاءِ اهڙي شڪايت ڪيائين. تنهنجي معنيٰ ته سراج لاءِ عزت به هئس ۽ پيار به. نه ته ٽيليفون کان ۽ ملاقاتين کان ونءَ ويندو هو. مون کي ته فون ڪري چوندو هو ته ”جمال اچ گهڻا ڏينهن ٿي ويا آهن!“ مان سعادت منديءَ سان وٽس حاضر ٿي ويندو هئس. اسان جي گفتگو ڏاڍي اونهي انساني مسئلن ۽ ملڪي مسئلن بابت هوندي هئي. اسرار الاهي، ڪائنات ستارا. اونداهن ڳڙکن بي انت لا محدود ڪائناتي خلا ۽ اخلاقيات جي دائري ۾ ڦرندي رهندي هئي. مان کانئس سکندو هئس ۽ هو منهنجي غير متزلزل ايمان ۽ استحڪام مان متاثر هئو. مان گهڻو ڪري کيس حديثون ۽ قرآني آيتون ٻڌائيندو هئس جي سندس خيالن کي هٿي ڏينديون هيون. ائين هڪ ٻئي کي ڏٺوسين ۽ ورتوسين.
مون پنهنجن اڳين ڪتابن ۾ لکيو آهي ته اياز ننڍي هوندي کان اسراريت پسند هئو. حافظ شيرازي ته جهڙوڪر بر زبان ياد هئس. حافظ جو شعر پڙهندو هو ۽ قضا جي مسئلي تي فڪر ۾ پئجي ويندو هو:
در ڪُوئي نيڪنامي، مارا گذر نيست،
نيڪ ناميءَ جي گهٽيءَ ۾ اسان جو وڃڻ ئي ڪونه ٿئي،
گر نمي پسندي تغير ڪن قضارا.
(جيڪڏهن توکي پسند نٿو اچي ته قضا کي مٽائي ڇڏ)
مون وٽ ايندو هو هڪڙو مرزا عبدالعزيز. لکنئو جو هو ۽ نواب گهراڻي مان هو. نڪو فقير هو نڪو درويش، هڪڙو دنيوي خود مطلب ماڻهو هو پر کيس ڪي غير مرعي قوتون هيون. هو ماضي ته سڄو ٻڌائي ويندو هو پر مستقبل جون ڪجهه جهلڪيون به ٻڌائيندو هو. هڪ ڏينهن اوچتو اياز اچي منهنجي گهر نڪتو. عطا محمد به ساڻ هئس. مرزا مون وٽ اڳ ۾ ئي ويٺو هو، اياز کي سندس ماضيءَ جا سڀ ڪارناما، ٻي شادي ۽ طلاق وغيره سڀ ٻڌايائين. آخر ۾ چيائينس ته توکي پٺيءَ تي وڏو ڪارو نشان آهي. اياز مڃيئي نه مرزا ضد ڪري بيهي رهيو. نيٺ اياز کان قميص لهرايائين ۽ عطا محمد ٻڌايو ته برابر پـٺيءَ تي وڏو ڪارو نشان آهي. اياز کي به خبر ڪانه هئي! ڏاڍو حيران ٿيو. هڪ ڏينهن مون کي چيائين ته ”جمال هي ڇاهي؟“ مون چيو ”گهڻيون ڳالهيون اهڙيون آهن جن جو علم اسان کي ناهي!!“ علم اچڻ کانپوءِ اهي معمولي آهن.“
مرزا صاحب کان بعد ۾ پڇيم. ان چيو ته ”هر ماڻهو جا جدا موڪل آهن، اُهي هٿ اچي وڃن ته سڀ ڪجهه ٻڌائيندا وڃن ٿا.“ موڪل ڪهڙي بلا آهي سو خدا ڄاڻي! الائي فرشتا آهن الائي همزاد، مان جمال، ڪونه ڄاڻان؟ هيءَ 1980 يا بعد جي ڳالهه آهي. مرزا صاحب دماغ جي رڳ ڦاٽڻ سبب گذاري ويو. بعد ۾ هڪ ٻيو ماڻهو الهه آباد جو محمد علي صديقي صاحب منهنجو واقف ٿيو، قد بت جو ننڍو، سنهو بشرٽ ڏاڙهي ڪوڙيل، سوٽ شرٽ پاتل. بعد ۾ ڏاڙهي رکيائين. منهنجي خيال ۾ صاحب ولايت هو. جذب جي حالت ۾ يعني مجذوب هو. درگاهه علي پور سيدان سان وابسته مريد ۽ نقشبندي طريقي جو هو. سندس توسطه سان مان به نقشبند طريقي سان وابسته ۽ مريد ٿيس. انهي ماڻهوءَ جون مون ڪيئي ڪرامتون ڏٺيون. ذڪر ڪبو ته اجائي ڊيگهه ٿي ويندي. مان رٽائر ڪري ڊفينس جي هڪ بنگلي ۾ اچي ويٺس ۽ محمد علي صاحب به اڪثر اسان وٽ ايندو هو ۽ ٻه چار پنج ڏينهن رهي هليو ويندو هو. سندس ڪو ٺڪاڻو ڪونه هوندو هو. سيلاني ماڻهو هو.
هڪ دفعي سندس ويٺي اياز اچي نڪتو محمد علي صاحب سان ملاقات ٿيس ۽ متاثر ٿيو. گهر وڃي فون ڪيائين ته محمد علي صاحب کي سندس گهر ڏياري موڪليان. مون محمد علي صاحب کان اجازت وٺي کيس موڪلي ڏنو. اياز جهڙو نازڪ مزاج ماڻهو محمد علي صاحب کي سڄو ڏينهن گهر ويهاري ڇڏيائين ۽ ماني چانهه وغيره سان سندس خدمت ڪيائين. اياز جي اها خوبي هئي ته بند گهٽي ۾ ڪونه رهندو هو ۽ دروازا به بند نه رکندو هو. گهڻن ڏينهن کان پوءِ هڪ صبح فون ڪيائين ته ”مولوي صاحب کي ڏياري موڪل!“ هو محمد علي صاحب کي مولوي صاحب چوندو هو. مون چيس ته ”مون کي ڪهڙي خبر ته ڪٿي آهي ۽ ڪڏهن ايندو. البته ائين چوندو آهي ته مون کي ياد ڪيو ته مان اچي ويندس سو توهان به ياد ڪيوس.“ اها الائي ڪهڙي تند تار آهي جو بنا تند تار جي نياپو پهچي وڃي ٿو. تار ته ڪانه آهي باقي تند ۾ ڪا مڙيئي گڙٻڙ آهي. شام جو اياز جي فون آئي ته ”مولوي صاحب پهچي ويو!“
ڏاڍي دل ٿي چويم ته محمد علي صاحب جا ڪجهه واقعا لکان پر پاڻ تي ضابطو رکي ائين نٿو ڪيان. مون کي رڳو اهو ٻڌائڻو هو ته اياز هميشه ذهن جا دروازا کليل رکيا. پاڻ کي وڏو عالم يا درست سمجهي ڪڏهن به ڪنهن ڳنڍ تي وائڙو يا فرسوده سمجهي رد نه ڪيائين. هر ڳالهه تي ڌيان ۽ توجهه ڏيندو هو ۽ سوچ ۾ ٻڏي ويندو هو. پهريان مرزا عبدالعزيز سان ملاقات پوءِ منهنجي ننڍڙي نياڻي رابيل جو تختيءَ وسيلي روح گهرائڻ وارو واقعو جنهن اهڙا جواب ڏنا جو اياز پاڻ حيرت بڻجي ويو. وري محمد علي صاحب سان ملاقاتون. اياز سڀن�