ايندو نھ وري ھي وڻجارو

�ي پيتي جو بل جيڪو پنج ڇهه سئو روپيا ٿيندو هو سو به ڪونه وٺندا هئاسون. مان ته چوندو هئس ته سرڪاري گاڏي ۾ آيو آهيان يا سراج کنيو آهي (لفٽ ڏني آهي) ماني يونيورسٽي کارائي آهي. سو بل تي کڻي منڌيئڙو گهمائيندو هئس، ڊائريڪٽر فنانس (ماليات) هڪ خواجو هوندو هو سو چوندو هو ته جمال صاحب ائين نه ڪريو، دستخط ڪري لکي ڇڏيو ته غريب ڇوڪرن جي امدادي فنڊ ۾ رقم جمع ڪرائي وڃي. پر مونکي ڪهڙي خاطري ته ائين ٿيندو سو هڪ دفعو به سندس صلاح نه ورتم. جڏهن خانگي گاڏي ۾ پنهنجو پئٽرول وجهائي ايندو هئس، تڏهن پئسا وٺندو هئس. مئڊم فهميده حسين ته اهي پئسا به نه وٺندي هئي، جڏهن سنڌي ادبي بورڊ جي ميمبر هئي.
پروفيسر صاحب وري اهڙا ننڍڙي ميڄالي وارا ماڻهو جو ڪڏهن ڪڏهن چئي ڏيندا هئا ته هي ڪراچي جا صاحب ته رڳو پئسا وٺڻ ۽ هوا خوري ڪرڻ لاءِ گهمڻ ٿا اچن. اسان پنهنجي حياتيءَ جون تمام قيمتي گهڙيون سيڙائي اچون ٿا، اهو احساس ئي ڪونه اٿن نه ته اسان کي ڪهڙي پئي آهي جو ٻار ٻچا، گهر جو سڪون ۽ نهايت اهم ڪار ڪم ڇڏي، سيڙجي سفر ڪري حيدرآباد وڃون ۽ ڏينهن وچ ۾ موٽون. سنڌ اسيمبليءَ جي اسپيڪر جناب غوث بخش مهر سنڌ اسيمبليءَ جي گولڊن جوبلي (پنجاهه ساله جشن) ملهائڻ لاءِ هڪ ڪميٽي ٺاهي. ان ۾ مان به هئس. اسپيڪر صاحب کي چيم ته سرڪاري طرح گزيٽ ۾ اعلان نامو (نوٽيفڪيشن) ڪڍي ته سرڪاري طرح سان ميمبر اچن ۽ خرچ پکو وٺن ته انڪار ڪيائين. مون چيومانس ته ”سائين اسان ڪراچي وارن کي کڻي ڇڏيو پر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جهڙو ماڻهو جو پنهنجي حياتيءَ جون جيڪي تمام قيمتي گهڙيون اسان لاءِ وقف ٿو ڪري ان جو ته ڪو ملهه ئي ناهي“ ته به انڪار ڪيائين. چي ”ڊاڪٽر صاحب ته ڪونه ٿو چئي!“ ڊاڪٽر صاحب ويٺو هو، ڀلا هو ڇا چوي. قدر ڪرڻ وارا ته ٻيا هوندا آهن. پاڻ ته ڍنڍورو ڪونه ڏبو.
ڊاڪٽر صاحب ته تمام وڏو (عظيم) ماڻهو آهي پر اسين معمولي ماڻهو جيڪي زندگي جون آخري گهڙيون ڳڻي رهيا آهيون تن کي به جهڙوڪر حرص ۽ حسد ٿي پيو آهي ته باقي ڏينهڙا ڪنهن ڪارائتي ڪارج ۾ گذارجن. اجايو نه وڃائجن. ڪو ڪتاب ڏسون ٿا ته هٿ ٿا هڻون ته گهوڙا! هي ڪونه پڙهيوسين، جيڪر پڙهي وٺجي. ڪا غلط ڳالهه يا راءِ پڙهجي ٿي ته ڀانئجي ٿي ته وٺ ڪري ڪجهه لکي وٺجي. هٻڇ ٿي پئي آهي لکڻ ۽ پڙهڻ جي. بيماري ۽ پيرسني مترڪو کنيون، روڪ بڻيون بيٺيون آهن. مان ته ڪنهن علمي گڏجاڻي (سيمينار) ۾ به ڪونه وڃان. جيتوڻيڪ عزت بخشي چيئرمين يا مهمان خصوصي ڪري گهرائن، ڀلا حياتيءَ جي باقي محدود ڏينهن مان سڄو سارو هڪڙو ڏينهن ڇو وڃائجي. ٽي وي وارا به ڏهه دفعا سڏيندا ته ڪونه ويندس باقي ڪو واقفڪار پروڊيوسر يا عبدالڪريم بلوچ جهڙو پيارو ماڻهو زور ڀريندو ته ڪنڌ ڪڍائي نه سگهندس. سو به انهيءَ شرط تي ته مون کي ڏهن پندرهن منٽن ۾ فارغ ڪندا. ڪن ماڻهن کي اها ڳالهه به نٿي وڻي. چي ”پوڙهو پيرسن، اڇي ڏاڙهي، زبان ۾ هٽڪ، هلي به ڪونه سگهي ته به ڀڳو بيٺو آ ٽي وي تي!“ ڏسو نه ته قيمت به ڪونه، قد به ڪونه، الٽو الزام به مٿان. اياز جي لکڻ تي بندش منهنجي ڳالهائڻ تي بندش!
اهڙا ننڍڙي ميڄالي وارا ماڻهو يونيورسٽي جي سينڊيڪيٽ ۾ به ويـٺا هئا. پاڻ رڳو ڳالهائيندا هئا شخصي فائدن يا ڏيکاءَ لاءِ. سڄو ڏينهن چچون مچون ماري جک هڻي، شام جو اٿندا هئاسون بنا ڪنهن سود مند ڪم جي. مون ته رٿ رکي ته اهڙا خسيس ۽ معمولي معاملا وائيس چانسلر پاڻ نمٽائي ۽ سينڊيڪيٽ ۾ صرف منظوري لاءِ پيش ڪري. رباني منهنجي رٿ جي تائيد ڪئي پر جسٽس چنا انهي بنياد تي مخالفت ڪئي ته ڪارروائي جي ضابطن (rules) موجب اهي اختيار سينڊيڪيٽ جا آهن. مون وري چيو ته سينڊيڪيٽ پاڻ اهي اختيار منتقل ڪري وائيس چانسلر کي ڏئي، پر اختيار استعمال ڪرڻ جو چسڪو، ڪو اهڙو آهي جو جسٽس چنا، منهنجي ڳالهه کي گول ڪري ويو.
ٻي به ڳالهه ڪندو هلان ته اختيارن جو چسڪو اهڙو ٿو وڻي جو ڳچيءَ جو ڳٽ ٿي پوي ته به دل نه چوندي ته لاهي ڦٽي ڪجي. مان جڏهن هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته عادت موجب هڪ به فائيل التوا ۾ (pending) نه رکندو هئس. انهي ڪري پنجاهه سٺ فائيل روزانو چيف جسٽس ڏانهن موڪليندو هئس. چيف جسٽس هو جسٽس عبدالحئي قريشي جهڙو قابل ۽ تيز فهم ماڻهو جيڪو هاءِ ڪورٽ ۾ دليل ٻڌي اتي جو اتي فتويٰ لکرائي ڇڏيندو هو. اهڙو مصروف ماڻهو ساٺيڪو کن فائيل وڃنس ته هڪ هڪ فائيل پڙهي هر فائيل تي پنهنجو اهڙو فيصلو لکندو هو جو اسين حيران ٿي ويندا هئاسون ته اهڙو صحيح ويچار نه آفيس سپرنٽينڊنٽ کي آيو، نه ڊپٽي رجسٽرار کي نه رجسٽرار کي.
هوڏانهن جسٽس نعيم الدين آيو ته ويهارو کن فائيل روزانو واپس ڪندو هو ته ”سمجهايو“ discuss مان به سڙي پڄري اهڙا چاليهه کن فائيل گڏ ڪري وٽس ويندو هئس ته ”سائين هاڻي پڇو!“ چوندو هو ”ڇا ڪجي؟“ مان جواب ڏيندو هئس ته ”ييس يا نو“ (هاڪار يا انڪار) ڪلارڪ پٽيوالي يا ڪنهن سب جج جي موڪل جي درخواست تي ٻيو ڇا بحث ڪبو؟ پوءِ جسٽس نعيم الدين صاحب اڌ ڪلاڪ کن اسلام تي ليڪچر ڏيندو هو ۽ مان دل ۾ درود شريف پڙهڻ شروع ڪندو هئس. جڏهن ليڪچر ڏئي پورو ڪندو هو ته وري پڇندو هو ته ”ڀلا ڇا ڪجي؟“ـ ”سائين نو! ڪري ڇڏيو، وقت اڳ ئي گذري ويو آهي، هو يا ته موڪل کائي آيو هوندو يا ويو ئي ڪونه هوندو.“ پوءِ چوندو هو ”ٺيڪ آ بس، فائل رکي ڇڏ!“ فائيل رکي ڇڏڻ کان مون کي هئي چڙ سو پاڻ لکي ڇڏيندو هئس”مدي خارج“ (infructuous).
جسٽس قريشي نهايت قابل ماڻهو هو، هر هڪ فائيل پنهنجي منفرد انداز ۾ نيڪال (dispose) ڪري ڇڏيندو هو. پر هڪ ڏينهن بيزار ٿيندي مون کي چيائين ته ”مسٽر ابڙا مون کي ٻيا به ڪم ڪرڻا آهن يا رڳو فائيل ڏسڻا آهن!“ مون چيو ”سائين معاملو سؤلو آهي. اختيار ورهائي ڇڏيو مثلا موڪل جون درخواستون ۽ معمولي فائيل سينيئر جج صاحب نيڪال ڪري باقي خاص خاص فائيل چيف جج ڏي اچن!“ ته چيائين ”مسٽر ابڙا تنهنجو مطلب آهي ته پنهنجا اختيار ٻين کي سونپي ڇڏيان؟“ مان معمولي آفيسر ”ساري، يوئر لارڊشپ“ چئي وٽانئس اٿي آيس. اهو آهي اختيارن جو چسڪو!
چوندا آهن ته ”غريب پڙهيو، ملڪ اڙيو“ اهو اکئين ويٺا ڏسون. هڪ معمولي سپاهي جي ٽيڙي ڏسڻ وٽان آهي. ڪلارڪ به چوندو ته ”اڙي ڪو پڻهين جو نوڪر آهيان ڇا؟“ ٻيا ته ٺهيو مسافر بس جو ڪنڊيڪٽر به چوندو ”اڙي ڄٽ ڪڏهن ههڙي بس ۾ ويٺو به آهين؟“ شل نه ڪنهن کي ڪو پد ملي وڃي، مڙس ڦونڊ ۾ آپي کان ٻاهر پيو ويندو. ٻيا ته ٺهيو، عوامي نمائندا، اسيمبلي ميمبر، معزز، سي به چوندا ته اسين وي آءِ پي! ايس پي ۽ ڊي سي به اسان جو سلامي ٿئي. ڀائي!توهين خلق خدا جا خدمتگار، هيٺاهين وٺو، هٿ جوڙ جي واٽ وٺو، راڄائتا ٿيو. اختيارن ۾ ته ڪي ڪين آهي. اصل ڳالهه آهي ته ماڻهن جا مسئلا ڪيئن حل ٿين. ملڪ تان ڏرت ڪيئن ٽري. اهڙو اونو اٿن ڪو نه. افعال وري اهڙا جو کين هٿيارن جا ليسن يا نوڪري ڏيڻ لاءِ سفارش جا اختيار ڏنا ويا ته اهڙي سفارش لاءِ به خلق خدا جي کان پئسا