ايندو نھ وري ھي وڻجارو

� واقعن کي جذب ڪيو ۽ قبول ڪيو. جوئي صاحب وانگر نه جو هر ڳالهه کي بڪواس چئي ٿڏي تي رد ڪندو هو. اهو به ايمان آهي پر بند دريچن وارو. اياز سڀ ڳڙکيون کليون رکيون ۽ هر تازي هير جي جهونڪي جي مرحبا ڪئي.
محمد علي صاحب تصوف ۾ اهڙو رتل هئو جو شاهه لطيف جا بيت جيڪي اسان جي سمجهه ۾ نه ايندا هئا تن جي مڪمل تشريح اردو ۾ سمجهائيندو هو. اسين حيران ٿيندا هئاسون ته ٺيٺ سنڌي جو بيت تنهنجي سمجهاڻي هي اردو دان ڪيئن ٿو ڏئي وڃي. محمد علي صاحب ڪتاب ڏاڍا پڙهندو هو. سڄي رات ويٺو پڙهندو هو. ٻيو ڪتاب هٿ نه ايندس ته قرآن شريف جو تفسير کڻي پڙهندو هو. ائين هوريان هوريان اياز ۾ تبديلي ايندي وئي. پاڻمرادو قرآن شريف تفسير سان پڙهڻ شروع ڪيائين. هڪ ڏينهن پنهنجي لئبريري ۾ ويٺي پنهنجي هزارين ڪتابن ڏانهن اشارو ڪري چيائين ”جمال سڄي عمر جک ماري اٿم. ڪتاب ته مون هاڻ پڙهيو آهي!“ هر سوال جو سڌو سڌو جواب ها يا نه ۾ ڏنو پيو آهي. ٻيا ڪتاب ته سوالن مان سوال ٿا اٿارين ۽ بنا جواب ڏيڻ جي رڃ ۾ رولي ٿا وڃن. مان حيران ٿي ڏانهس ڏسڻ لڳس ۽ مون کان سوال نڪري ويو ته واقعي؟ چپ ڪري مون ڏانهن نهاريائين ۽ ڪنڌ سان هائوڪار ڪيائين.
سندس هڪ دوست (؟) سان ڳالهه ڪيم ان چيو وڏو استاد آهي، پاڻ تان دهريت جو ٽڪو ٿو ڌوئي، حالانڪه مون کي خبر آهي ته اياز ڪڏهن به دهريو نه رهيو آهي. ائين ته مون لاءِ به چوندا هئا ته جمال دهريو آهي. ماڻهو بدر کي دهريو سمجهن ٿا حالانڪه هو نيڪ نمازي ۽ ذڪر فڪر ڪرڻ وارو صاحب آهي. محترم جويو صاحب چوندو آهي ته ماڻهو جيڪي پاڻ چاهي ٿو اهو ئي مڃي ٿو ۽ قبول ڪري ٿو. هر ڪو چور ٻئي کي چور ٿو سمجهي. منهنجو ذاتي مشاهدو آهي ته رشوتي آفيسر هر ٻئي کي رشوتي سمجهندو ۽ سڏيندو آهي. سرڪار مير علي احمد خان ٽالپر چوندو هو ته ”جيڪو ٻئي کي ڪوڙو چوي سو پاڻ ڪوڙو آهي“ مير صاحب وڏو عالم ۽ دانشور هو ،سندس ڳالهه کي وزن آهي.
ماڻهن کي الائي ڇو اياز جو نئون (؟) رخ نه وڻيو. گلا خوري ۾ مزو آهي، چشڪو آهي. هڪ کن ۾ ماڻهو دانشور کان به وڏو دانشور ٿيو وڃي. هي ڪهڙو دستور آهي، هيءَ ڪهڙي ترقي پسندي آهي. دهريو ٿيڻ جي آزادي آهي، ڪميونسٽ ٿيڻ جي آزادي آهي، عيسائي ڪرستان، بهائي ٿيڻ جي آزادي آهي، باقي مسلمان ٿيو ته ڪٽو ڪافر، دقيانوسي، انقلاب دشمن وغيره وغيره. سوچ تي به پهرا، واهه جي آهي هي ترقي پسندي ۽ دانشمندي. اياز جو سچو مداح ۽ همدرد هو يوسف شاهين جنهن کيس فليٽ جي ڪوٺڙي مان ڪڍي برسات اخبار جي دفتر ۾ وهاريو، معاوضو به سٺو ڏنو ته سندس مان شان عزت ۽ سهوليت جو به خيال رکيو. اياز ايڊيٽوريل نوٽ لکڻ جي نئين روايت قائم ڪئي. ماڻهن جي سوچ بدلائڻ جي ۽ کين دڳ لائڻ جي. وري دعائيه شعر به لکيائين. يارن کي اهي ڳالهيون به نه آئڙيون،
اياز جي صحت اڳيئي نا موافق هئي بوجهه برداشت نه ڪري سگهيو ۽ وري اچي پنهنجي فليٽ جي ڪوٺڙي ۾ قابو ٿيو. پئسو به ڪو ايترو گهڻو ڪونه هئس. هڪ لڱا مون کي چيائين ته ”جمال! هن فليٽ جي ڪوٺڙي ۽ اڊياله جيل جي ڪوٺڙي ۾ ڪو فرق ڪونهي، ڪو ننڍڙو بنگلو ته وٺي ڏيم ته آسمان ۽ سائي ڇٻر ته ڏسي سگهان!“ هڪ عظيم انسان ۽ شاعر جي هن کان وڌ ٻي ڪهڙي تمنا ٿي سگهي ٿي. مون جڏهن ٻڌايومانس ته پنجاهه سٺ لک نه ته به ٽيهارو لک لڳندا ته سندس چهري تي ڪرب جا آثار نمودار ٿيا. پوءِ سڄي عمر ان ڪوٺڙي ۾ گذاري ڇڏيائين.
شاعر هو سو تڙپ ۽ ولولو منجهس اکٺ هئو. فرمائش ڪيائين ته ”جمال سامونڊي ڪناري تي رهندڙ مڇيرن مهاڻن سان ڪچهري ڪرڻ جو ڪو بلو ڪر!“ عادت موجب مون هڪدم چيو حاضر! گهر اچي ويچاريم ته اياز جهڙي ماڻهو کي اس ۽ گرميءَ ۾ رلائبو ته ڪونه. منهنجي اٿ ويهه ۽ ڄاڻ سڃاڻ تمام چڱن ماڻهن سان ۽ چڱي چوکي آهي. ڄاموٽ ولي محمد، شينهن مڙس، سو ته گذاري ويو هو باقي سندس فرزند ڄاموٽ شفيع محمد ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو چيئرمين هو. هو تمام مصروف ماڻهو ساڻس رابطو ڪرڻ ۾ اٺ ڏهه ڏينهن لڳي ويا. وڏي ڪشاده دلي سان دعوت ڏنائين ته آچر ڏينهن صبح جو سندس ابراهيم حيدري واري گهر پهچي وڃون. مان ۽ اياز ڪار ۾ چڙهي صبح ساڻ ابراهيم حيدري پهچي وياسون. ڄاموٽ صاحب پاڻ پنهنجي سر اڳواٽ دروازي وٽ بيٺو هو. هڪدم اسان کي اندر ڊرائنگ روم ۾ وٺي ويو. ناشتي جو پڇيائين. اسان ناشتو ڪونه ڪيو هو هڪدم سٺو ناشتو اچي ويو جو اڳ ۾ ئي تيار رکيو ويو هو. پوءِ وٺي هليو پنهنجي سمونڊ ڪناري واري اوطاق تي جتي اڳواٽ تجربيڪار عمر رسيده مڇيرا مهاڻا ويٺا هئا. مڇيرا ۽ مهاڻا ساڳيو لفظ آهي. فارسيءَ ۾ مڇيءَ کي ماهي چوندا آهن. مهاڻو معنيٰ ماهي + آڻو يعني مڇي آڻيندڙ. ڌماڌم ڪچهري شروع ٿي وئي ۽ اياز پنهنجي نوٽ بڪ ۾ تڪڙو تڪڙو لفظ محاورا ۽ لاڳاپيل قصا ڪهاڻيون لکندو رهيو. ان کان پوءِ اياز جي شاعريءَ ۾ اهي ساموندي لفظ استعمال ٿيا.
منجهند مهل ڄاموٽ صاحب شاندار ماني کارائي، نه وسرڻ جهڙي. مڇيرا به سڏي اسان سان گڏ ويهاريائين. هڪڙي مڇي اهڙي پڪل هئي جو سڄي جو سڄي سالم هئي ڄڻ ته اڻ پڪل آهي. هٿ جو وجهه ته ڄڻ ڪيڪ ۾ هٿ پيو ۽ ڪيڪ وانگر پٽي پيو کاءِ. لذيذ به ڏاڍي هئي. مور منگرو يعني شارڪ جو ٻچو به کارايو ويو جو نهايت مقوي ٿو ٿئي. مون سوال ڪيو ته حلال ته آهي ته چيائون ”هر ڪا مڇي حلال آهي.“ ڀلا ڇو ڪين؟ ماڻهو ته ڪميون، ڪيڪٽ ۽ کيکڙا به کائن. انهي حساب سان ته وهيل به حلال چئبي جا سڄو ماڻهو ڳڙڪايو وڃي. سعودي عرب جده ۾ مون ميزبان کي مڇيءَ جي فرمائش ڪئي. ساڻس گڏ مڇي مارڪيٽ هلڻ لاءِ تيار ٿيس. مون کي جهليائين ته ”تون نه هل!“ چيم ”ڇو؟“ چيائين ته ”اتي مڇيون ڏسي دهشت وٺي ويندءِ. الائي ڪهڙيون ڪهڙيون مڇيون وڏن واتن سان ڏند ڪڍيون پيون آهن. ڏسي مرڳو مڇي کائڻ تان دل کڄي ويندءِ “ چيم، ”عرب سڳورا اهڙي مڇي کائي ٿا وڃن؟“ چيائين .رڙڪي!“
شام جو ڄاموٽ صاحب جي اوطاق تان واپس ڪراچي آياسون. اياز ڏاڍو خوش هو. چيائين ته تمام سهڻن لفظن جو ذخيرو مليو آهي. شاهه لطيف به سرسامونڊي ۽ گهاتو ۾ جي تز لفظ ڪم آندا آهن تن لاءِ ضرور سامونڊي ڪنارن تي مڇيرن سان گهڙيون گهاريون هوندائين. مڇيرن جون ڪيئي ذاتيون ۽ قبيلا آهن. جيئن پالاري وغيره ۽ هو سماٽ نسل جا آهن. بلوچ مڇيرا به سماٽ آهن. هي ڳالهه منهنجي ان خيال کي هٿي ڏئي ٿي ته بلوچ آهن ئي سماٽ. پنهون، ڄام آريءَ جو پٽ. آري ۽ آريجا جڏهن سنڌ ۽ بلوچستان ۾ داخل ٿيا ۽ حڪومت ڪيائون ته مستقل طور رهي پيا. ار معنيٰ هر. سو آري هاري ۽ آرائين هڪ ئي لفظ آهي. خود لفظ ايران اصل ۾ آريانا آهي. گمان غالب آهي ته اسين اصل آريه نسل جا آهيون.
ڇهن ٻارنهن مهينن کان پوءِ اياز وري فرمائش ڪئي ته مڇيرن سان محفل ڪجي. ڄاموٽ صاحب کي چئي وري هڪ صبح جو وڃي ابراهيم حيدري نڪتاسين. اتفاق سان اهو رمضان شريف جو مهينو هئو. تڏهن به ڄاموٽ صاحب فوري ناشتو آمليٽ، اوڦراٽو ۽ چانهه جو ڪرايو. پاڻ روزي سان هئو. اوطاق تي مڇيرن سان ٽپهري تائين خوب ڪچ