ايندو نھ وري ھي وڻجارو

هري ٿي. رمضان شريف جي ڪري منجهند جي ماني ڪانه ملي. هلڻ مهل ڄاموٽ صاحب شيشيءَ ۾ بند پيڻ جي چرٻيءَ جو تيل مونکي ۽ اياز کي تحفي طور ڏنو. پيڻ جو تيل ناياب شيءِ آهي. سنڌن جي سور سوڄ وغيره لاءِ استعمال ٿيندو آهي. ننڍي هوندي ٺونٺ وٽان منهنجي ٻانهن ڀڳي هئي. هڏو جڙڻ کان پوءِ به ٻانهن پوري نه ورندي هئي. امان روزانو پيڻ جي چرٻيءَ جي تيل جي مالش ڪندي هئي تيل ۾ ڌپ ڏاڍي ٿئي ٿي پر فائدو ٿي ويو.
اياز هڪ سٺو انسان، انسانيت سان انس رکندڙ ماڻهو ۽ انسان ذات جي پيڙا کي پنهنجي پيڙا سمجهندڙ روايتي قدرن ۾ اعتماد رکندڙ ڀلومانس هو. سندس عمل ۽ قلم انسان ذات جي ڀلائي لاءِ ڀڙڪي اٿندا هئا. معصوم صفت معصوم طبيعت. ان لحاظ کان مون منجهس ڪا به اوڻائي ڪانه ڏٺي هئي. هو آزاد منش گناهه ثواب جي ٻنڌڻ کان آزاد، مذهب جي ڪٽرپڻي کان به آزاد هڪ منفرد ماڻهو هو. وهسڪي ۽ عورت سان سندس ٻٽيهه دليون هيون. عورت سان صحبت کي هو خراب نه سمجهندو هو بلڪه حاصل ڪري خوش ٿيندو هو. پر جيئن چور کي به ڪي اصول ٿيندا آهن تيئن هن کي به انهيءَ معاملي ۾ اصول هئا. انهن اصولن جي دائري کان نه نڪتو. ٺڳي، دولاب، زبردستي کان پري هو. هر ڪنهن سان نڀاءُ ڪيائين. ڀاڀي زرينه کي هزار شڪايتون هونديون پر اياز گهر ٻار ۽ وني سان نهايت سچو ۽ اعتدال جي دائري ۾ رهيو. ٻچن ۾ ته ساهه هئس.
ڀارت ويو ته اتي به عشق ڪري آيو. هڪ پرڻيل ڇوڪري مٿس مهربان ٿي پئي ۽ هر شهر ۽ هر سفر ۾ مڙس کي تمام بيباڪي سان نظرانداز ڪندي اياز سان گڏ گذاريائين. سندس هٿرادو نالو کڻي ٿا ريتا رکئون. اياز پاڻ پنهنجي سر مون کي ريتا بابت تفصيلي ڳالهيون ٻڌايون. ريتا کيس خط به لکندي هئي ۽ اياز به کيس خط لکندو هو. ريتا جڏهن انگلينڊ هلي وئي تڏهن به خطن جو سلسلو جاري رهيو. انگلينڊ ۾ گهڻو عرصو رهڻ کانپوءِ ريتا جي خطن ۾ عشق جي گرمائش گهٽجي وئي. پر اياز جي تانگهه چوٽ تي هئي. جڏهن لنڊن وڃڻ جو موقعو مليس ته ريتا کي لکي موڪليائين. هنن آڌر ڀاءُ ڪيس، مهمان نوازي به ڪيائون ۽ وقت به ڏنائون،
اياز چيو ته ريتا کانئس ڪجهه وٿيرو ٿي هلي. باغ ۾ وڻ هيٺان جڏهن کيس چمي ڏيڻ لاءِ وڌيو ته هو نڪري وئي ۽ اياز کي چيائين ته ”مون کي چمي ڏيڻ يا هن وڻ جي ٿڙ کي چمي ڏيڻ ساڳي ڳالهه آهي.“ اياز اهڙي رکائي تي وائڙو ٿي ويو. موٽي مون سان ذڪر ڪيائين. مان ان ميدان جو موڳو مٽر سو ڇاٿي چئي سگهيس. اياز اها ڳالهه پنهنجي هڪ پڙهيل ڳڙهيل سنگتياڻيءَ سان ڪئي. ان کلي چيس ته تون ڪو صفا ڳنوار آهين. ”ڏهه سال هوءَ تولاءِ پاڻ کي ٽجوڙي جي لاڪر ۾ رکي ويٺي هوندي ڇا؟ ضرور ڪو نئون يار ڪيو هوندائين.“ اياز کي اها ڳالهه سمجهه ۾ آئي ۽ سندس دل تان بار لٿو. اکر به اکر مون سان ذڪر ڪيائين ۽ پاڻ تي کليو. چيائين ته ”هڪ عورت سمجهي وئي مان نه سمجهي سگهيس.“ مرد آهي ئي ڀورڙو. ماءُ ۽ ڀينر ڀورڙو نه ڀولڙو چونديون آهن.
اياز ۽ مان ايتري قدر هڪ ٻئي جي ويجهو هئاسين جو ڪراچيءَ ۾ قيام دوران ساڻس اڪثر ملاقاتون ٿينديون هيون. بيماريون کيس وڪوڙي ويون پر مان ته ائين چوندس ته اياز بيمارين کي پاڻ تي سوار ڪري ڇڏيو. ٿوري ٿوري ڳالهه تي ڇرڪي ويندو هو. جيتوڻيڪ سندس ذهن ۽ جسم آخر تائين برجستا رهيا پر هن پاڻ تي اڻ ڳڻيون بندشون هڻي ڇڏيون ۽ موت جي سراب ۾ رهيو.
سندس قسمت به تمام سٺو ساٿ ڏنو. وڪالت ۾ هڪدم چمڪي اٿيو، سندس شمار وڏن وڪيلن ۾ ٿيڻ لڳو. کيس سکر، شڪارپور، جيڪب آباد ۽ خيرپور ميرس ضلعن جا ڪيس ملندا هئا. محنتي به ڏاڍو هو. ادب جي ميدان جو ته شهه سوار هو ماڻهن جي دل جي ڌڙڪڻ بڻجي ويو. خاص طرح جڏهن ”جاڳ ڀٽائي گهوٽ“ چيائين ته ورلي ڪو سنڌي هوندو جنهن چپن ۾ اهو بيت نه جهونگاريو هوندو. جمعيت الشعراءِ جا مخالف شاعر به چپ ٿي ويا. پوءِ ته هڪ ٻئي پٺيان اهڙا شعر چيائين جي شاهڪار ٿي ويا. محترم حفيظ قريشي جهڙي سخت نقاد ماڻهو کي به مون جهونگاريندي ٻڌو ته ”سهندو ڪير ميار او يار!“ وري جڏهن گرفتار ٿي اڊياله ۽ ساهيوال جيل جو سفر ڪيائين ته سندس مقبوليت جو چاڙهو (گراف) وڌيڪ چڙهي ويو. پرنس ڪامپليڪس ۾ لاڳاپا لاهي ڄڻ ته سنياس ڌارڻ ڪيائين. بس شام جو ٻاهر نڪري فوٽ پاٿ تي اچ وڃ ڪري وري وڃي ڪمري ۾ بند ٿيندو هو. پر سندس سوچ ۽ ويچار ڌارا جي سگهه سنياس دوران وڌيڪ سگهاري ٿي وئي. لکڻ پڙهڻ کي تياڳ نه ڏئي سگهيو. ڀلي گهر وارا يا ڊاڪٽر منع ڪنس.
پٽڙا پرڻائي، نياڻيون اٿاري سڀ بار لاهي واندو ٿي ويٺو. البته نياڻين بابت هميشه فڪر مند هئو. هڪ دفعي سج لٿي کان پوءِ فون ڪيائين ته ”جمال هڪدم اچ!“ سوال جواب جي گنجائش ڪانه هئي وڃي پهتس. چيائين ته ”سندس نياڻيءَ کي مڙس مار ڏئي در کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو آهي، سو تون منهنجي ڪار ۾ وڃ ۽ کيس وٺي اچ!“ سندس نياڻو ڪو سخت شرابي هئو. مون صاف انڪار ڪيو مانس ته ”هي نجي گهرو معاملو آهي ۽ عورتن جي مزاج تي به اعتبار ناهي سو مان نه ويندس. ڀلي ڀاڀي زرينه وڃي، ماءُ آهي، حق اٿس ڌيءَ کي وٺي اچڻ جو!“
ڪجهه سوچ ويچار ۽ سوال جواب کان پوءِ سهمت ٿيو ۽ چيائين ”تون ڀلي گهر وڃ!“ ٻئي ڏينهن وري فون ڪري سڏايائين ته ”سچو آهين نياڻي مڙس جو گهر ڇڏڻ کان انڪار ڪيو باقي ڌيءَ ڏياري موڪليائين!“ جوان جماڻ ڏوهٽيءَ کي مون سامهون گهرايائين اها به پيءُ خلاف ڳالهائڻ تان هٻڪي پئي. ان کي به هٿن ۽ ٻانهن تي ڌڪن جا نشان هئا جي پاڻ ڏيکاريائين ته کيس به ڌڪ لڳا. ڏوهٽيءَ کي مستقل ڪراچيءَ ۾ رهائي ڇڏيائين ۽ سندس ڪاليج داخلا وغيره جو به پاڻ بندوبست ڪيائين ۽ ذمو کنيائين. هي بلڪل نجي گهرو معاملو آهي جو لکڻ نه کپندو هو. هر گهر ۾ اهڙا معاملا پيا ٿين. مون ان ڪري لکيو آهي ته رڪارڊ تي رهي ۽ خبر پوي ته اياز ڪهڙي ڪرب مان گذريو ۽ پيءُ جي حيثيت ۾ ڪيڏو شانت رهيو، جيئن آئنده ڪوئي ليکڪ اياز جي سوانح عمري تي قلم کڻي ته کيس صحيح ڪچو مواد ملي. مون کي بار بار چيو ويو آهي ته اياز تي ڪجهه لکان. لکڻ لاءِ ماڻهو هڪ سطح جا هجڻ کپن، اياز تمام مٿاهون ۽ عظيم آهي. منهنجي حيثيت ئي ڪانهي جو مٿس يا سندس فن ۽ فڪر تي لکان. جويو صاحب ۽ سراج ميمڻ صاحب اها گڏيل ڪاوش ڪري سگهن ٿا. مان هيٺئين سطح جو ماڻهو آهيان. ان ڪري ڳالهيون به ان سطح جون ڪندس. وڌيڪ اڏام ڪانه ٿيندي. اجايو کنڀڙاٽيون هڻڻ جو ڪهڙو سود.
هيٺاهين سطح تي مان اهو چوندس ته سڄي عمر شيخ صاحب اسان کي اهو ئي پيغام ڏنو ۽ سيکاريو ته اسين سڀ هڪ ئي سٿ جا ساٿاري آهيون ڪو به گهٽ وڌ ڪونه آهي. ڪو به ٻئي کان معزز ۽ مانوارو ڪونه آهي. معزز، مان وارو ۽ اڪرم اهوئي آهي جو حق جو متلاشي آهي ۽ چڱائي ڦهلائي ٿو. سڀ انسان، مرد، عورتون، مالڪ مزدور، غريب شاهوڪار بنگلي ۽ ڪار وارا توڙي جهوپڙي ۽ گڏهه گاڏي وارا سڀ هڪ جهڙا ۽ هڪ ئي انسان ذات جا جز آهيون جنهن کي اشرف المخلوقات ڪري بنايو ويو هو. اسان مان هر هڪ ان ئي انسان ذات جي ديوار جي هڪ معمولي مٽيءَ مان ٺهيل سر آهيون. هڪ ئي جسم جا عضوا آه