ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ورتائون. هي ته ٿي سڌي سنئين رشوت ٻيو ڇا. پوليس وارن ۽ ٽنڊيلن کان به چڙهي ويا. پوءِ به منافقي واري هاءِ گهوڙا ته ڪامورا رشوتي آهن، ملڪ ڀيلي ڇڏيائون. ٻيلي، گهٽايو ته توهان به ڪونه! ڪامورو ته ٿيو توڙئون بڇڙو، توهان ته خانداني ماڻهو هئا. توهان ڇو منهن ڪارو ڪيو؟
اصل ڳالهه هئي يونيورسٽي سينڊيڪيٽ جي ۽ وڃي ڳڙو ٽٽو اسيمبليءَ جي معزز ميمبر صاحبن تي. مٿي عرض ڪري آيو آهيان ته پروفيسر صاحب رڳو شخصي فائدن لاءِ وڙهندا جهڙندا هئا. هڪ صاحب ته مطالبو ڪيو ته ڊي سي ڊپٽي ڪمشنر اسان کان گهٽ گريڊ جو آهي ته به کيس ڪار، ٽيليفون گهر توڙي آفيس ۾ ٿڌڪارو (ايئرڪنڊيشنر) مليل آهي سو اسان کي به ڪار، ٽيليفون ۽ ٿڌڪارو ملي. مون ٽوڪ مان چيو ته برفارو (ريفريجريٽر) به ملڻ کپي. کين سمجهايم ته اهي سهوليتون، ڊيوٽي (فرائض) جي نوعيت تي مدار رکن ٿيون. ڊي سي چوويهه ڪلاڪ ڊيوٽي تي آهي ۽ گشتي آفيسر (فيلڊ آفيسر) آهي ۽ ضلعي جو انتظامي سربراهه آهي ان ڪري کيس اهي سهوليتون مليل آهن. مثال ڏنم ته ڊي سي ارڙهين گريڊ جو آفيسر آهي ۽ سيشن جج اڻويهين گريڊ جو ته به کيس نه ڪار آهي، نه ٽيليفون، نه ٿڌڪارو، تڏهن به جهڳ جهڳ هلندي آئي. اتفاق سان مرحوم ڊاڪٽر ايم اي قاضي به ويٺو هو، جيڪو خود تعليمي ماهر وڏو دانا، ۽ سندن لڏي جو ماڻهو هو پوءِ جو قاضي صاحب وٺ ڪين سا خدا ڪري ۽ بندو سهي!
چيائين ته ڪهڙا استاد ٿيا آهيو ۽ ڪهڙي اعليٰ علمي اداري ۾ ويٺا آهيو ۽ رڳو پيا ٿا ترقي (پروموشن)، موڪلن، شخصي سهوليتن ۽ گهرن جي مرمت جون ڳالهيون ڪيو. ڪا علم، تدريسي عمل، ڪتابن ۽ نئين علمي ۽ تدريسي کوجنائن جي ڳالهه ڪيو. نئين علمي نصاب جي ڳالهه ڪيو. خرچ گهٽائڻ، نوان فنڊ حاصل ڪرڻ ۽ شاگردن ۽ استادن جي اعليٰ ڪردار ۽ سکيا جي ڳالهه ڪيو. توهان ته رڳو اٽي تي چٽي آهيو، ڪار، ٽيليفون ۽ ٿڌوڪارو ڪونه ملندا. مان چئي ٿو ڇڏيان. قاضي صاحب يونيورسٽي گرانٽس ڪميشن جو چيئرمين هئو. ان ڪري بيڌڙڪ ۽ بيپرواهيءَ سان صاف گو لهجي ۾ پئي ڳالهايائين سندس ڳالهه هر ڪنهن ڌيانس سان پي ٻڌي ۽ هنڊائي ڪڇڻ جي همت ڪنهن کي به ڪانه ٿي. اسين (مان سراج ۽ نثار) به اهڙيون ڳالهيون ڪري سگهياسون ٿي پر مخالفت به ٿئي ها ۽ وزن ۽ اثر به ڪونه ٿئي ها. انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته لفظن کي وزن، چوڻ واري ماڻهو جي ڪري ملندو آهي، سورنهن آنا سچ!
ڳالهه اصل ۾ سينڊيڪيٽ ۽ سنڊيڪيٽ جي معاملن جي ڪونه هئي پر منهنجي ميمبري بابت هئي جنهن جا فائدا مون کي اسلام آباد ۾ نوڪريءَ بعد معلوم ٿيا. سينڊيڪيٽ جي ميٽنگ جي صدقي چار ڏينهن سرڪاري خرچ تي ڪراچي اچي ٻارن ٻچن سان ملڻ جو موقعو ملندو هو. مان ۽ منهنجي مرحوم گهر واريءَ لاءِ اها ڳالهه خدائي نعمت کان گهٽ ڪانه هئي پر پنجابي صاحب جسٽس دائود ۽ چوڌري نذير اهو سهي نه سگهيا. اسٽيبلشمينٽ ڊويزن کي لکي موڪليائون ته ”فلاڻي قانوني هيٺ ڪوبه سرڪاري آفيسر ٻه نفعي بخش نوڪريون نٿو ڪري سگهي!“ هنن صاحبن به اکيون ٻوٽي کڻي آرڊر ڪڍيو ته يا ته مان ٽربيونل جو ميمبر رهان يا سينڊيڪيٽ جو ڇاڪاڻ ته ٻن هنڌن تي ڪم ڪرڻ غيرقانوني عمل ٿيندو.
مون کي سخت ڪاوڙ لڳي ۽ جسٽس دائود کي وڃي چيم ته ”مان جنرل عباسي گورنر کي لکي ٿو موڪليان ته هن مون کي سينڊيڪيٽ جو ميمبر مقرر ڪري غيرقانوني ڪم ڪيو آهي سو ان کي رد ڪري يا فيڊرل گورنمينٽ سان ڳالهائي (لکپڙهه ڪري).“ جسٽس دائود جو محض ڪئپٽن هو سو ٿٿان ڦٿان ٿي ويو. چي مون کي اها خبر ڪانه هئي ته ڪو جنرل صاحب اهڙو آرڊر ڪيو آهي. مون پنهنجي آفيس ۾ اچي اسٽئبلشمينٽ سيڪريٽري جي نالي هڪ ليٽر ٽائيپ ڪرايو خبر هڪدم جسٽس دائود تائين پهچي وئي. مون سان اچي ائڊمنسٽريٽو آفيسر مسٽر اعجاز مليو. ڀلو ماڻهو هو. چيائين ”سر اهو ليٽر نه موڪليو؟“ـ ”سبب؟“ چي ”بس منهنجو عرض مڃو!“ ڊاڪٽر افغان سان ته روز ملندو هئس سو اتي ان وٽ ويس ۽ سموري ڳالهه ڪئي مانس ان به چيو ”اهو ليٽر نه موڪل!“ چي هتي سڀ دلا سندن ماڻهو ويٺا آهن اجايو گهاٽي ۾ پوندين ساڻس به بلڪل ساڳي ويڌن ٿي هئي. مون کڻي ماٺ ڪئي.
ڊاڪٽر صاحب کي جيڪو ماڻهو نه وڻندو هو ان لاءِ سندس پسنديده لفظ هوندو هو ”دلو!“ سنڌيءَ ۾ دلو دلال کي يا ڀڙوي کي به چوندا آهن. سنڌي ماڻهن جون ڀيڙون جي روزانو ڊاڪٽر صاحب وٽ ڪم ڪار سانگي اينديون هيون، سا ڳالهه به اسان جا معزز ڀائر (جج صاحب هڪٻئي کي ائين سڏيندا آهن) اصل سهي نه سگهيا، چوڌري نذير خود مون سان شڪايت ڪئي ته ”ڊاڪٽر افغان سرڪاري ڪم ڪونه ٿو ڪري، بلڪه سرڪاري خرچ، سرڪاري ٽيليفون ۽ سرڪاري گاڏي، غير سرڪاري ماڻهن جي ڪمن ڪارين لاءِ استعمال ٿو ڪري!“ انهن وڏن ڀائرن جون پاڙون ڏاڍيون پکڙيل آهن. سو پريزيڊنٽ جنرل ضياءَ تائين اها ڳالهه پهچايائون ته ”ڊاڪٽر افغان سياسي ڏڦيڙ ڦهلائي سنڌي ماڻهن کي پيو گڏ ڪري!“ جنرل صاحب به ڪنن جو ڪچو يا ڪو ٻيو سبب، سو ٺڪاءُ ڪري ڊاڪٽر افغان جهڙي ڀلوڙ ماڻهو ۽ قابل آفيسر کي نوڪريءَ مان ئي ڪڍي ڇڏيائين. اسلام آباد ۾ سڄي آفيسر برادري ۾ چوٻول ۽ ڦڙڦوٽ پئجي وئي. سنڌي آفيسرن ۾ ته ڏاڍو تاءُ هو ۽ ڪو اهڙو ٺهراءُ به پاس ڪيائون
جنرل ضياءُ ڪامورا شاهي جو گهڻو خيال رکندو هو. هر ڊڪٽيٽر، پوليس ۽ ڪامورا شاهي تي ڀاڙيندو آهي سو هڪ ڏينهن مان به ڊاڪٽر صاحب وٽ ويٺو هئس ته کيس پريزيڊنٽ هائوس مان فون آيو ته پريزيڊنٽ صاحب جو ملٽري سيڪريٽري ساڻس ڳالهائيندو ملٽري سيڪريٽري چيس ته سڀاڻي فلاڻي وقت پريزيڊنٽ صاحب توکي ملاقات جو وقت ڏنو آهي. ڊاڪٽر صاحب ”اوڪي (ٺيڪ) چئي فون ٺڙاڪ ڪري رکي ڇڏي.“ پڇڻ تي ٻڌايائين ته سڀاڻي پريزيڊنٽ ملاقات لاءِ گهرايو آهي. مون خوش ٿي چيو مانس ته ”ڊاڪٽر صاحب اهو ته ڏاڍو سٺو ٿيو!“ ته مون ڏي هٿ سڌو ڪري چيائين ته ”مان انهي دلي سان ڪونه ملندس!“ ڊاڪٽر صاحب فقير منش ماڻهو، پئسو ٺهيس ڪونه، مسواڙي جاءِ، ٻه نياڻيون پنڊيءَ ۾ ڊاڪٽري پيون پڙهنس، سرڪاري گاڏي به ڦرجي ويس، پر خوددار ايڏو جو چوي ته انهي دلي سان مان ڪونه ملندس. سائين ميان منظور جي به لاهور مان فون آيس ته ”مان ٿو اچي پريزيڊنٽ کي چوان!“ انهيءَ کي به جهليائين اتي مون چيو مانس ته ”ڊاڪٽر صاحب تون کڻي پريزيڊنٽ سان نه مل. پر سائين کي ڇو ٿو جهلين؟“ ته ڪمال عقيدت سان چيائين ته ”جنهن دلي سان مان نٿو ملان ان سان وري سائين جهڙو ماڻهو(بزرگ) ڪيئن ملندو!“ ايڏو خوددار ۽ خود اعتماد ماڻهو، مون شيخ اياز ۾ به نه ڏٺو.
ڊاڪٽر صاحب قرضن تي هڪ ڪوسٽر (مسافر ڪوچ) ورتو جو پنڊيءَ کان پشاور هلائڻ لڳو ۽ ساڳئي شان ۽ دٻدٻي سان اسلام آباد ۾ رهيو پيو هئو. سچ چوندا آهن ته الله انهن جي مدد ٿو ڪري جي پنهنجي مدد پاڻ ٿا ڪن.
پنهنجي مدد پاڻ تان ياد پيم ته ڳالهه پي ڪيم آفتاب ۽ شڪيل جي والد صاحب حاجي فضل الرحمان جي. حاجي صاحب ڪرڙوڍ، سفيد ڏاڙهي، بدن ۾ جانٺو، اکين ۾ شرارتي مرڪ، عاشق مزاج ۽ حسن پرست هڪ عمر چڙهيل ڪشمير