ايندو نھ وري ھي وڻجارو

ي مهاجر هئو. پر جوش، جذبو، محنت، مشقت سندس جند ۾ ڀرپور هئي توڪل ۽ همت به. ڪک مان لک ڪري ڇڏيائين. ننڍي پٽ شڪيل جي نالي (جنهن پنڊي ۾ منهنجي ايڏي مهمان نوازي ڪئي جو وساري نٿي وسري) هوائي جهاز سروس جي بادشاهت (ڪنگڊم) قائم ڪري ڇڏيائين. شروعات ائين ڪيائين جو 1965ع جي لڙائي ۾ پاڪستان، انڊيا جي ريلوي اسٽيشن مونابائو تي قبضو ڪيو ۽ انڊيا جي ٽئنڪ به پڪڙيائون. حاجي فضل الرحمان اسپيشل ريل گاڏي سرڪار کان وٺي حيدرآباد کان مونابائو تائين تفريحي سفر ڪرائڻ جو اشتهار ڏنو.
سرڪار مير علي مدد خان چوي ته ضرور هلبو. غلام النبي سومرو به مير صاحب سان ها! ۾ ها! ملائڻ وارو. مون ڪجهه آناڪاني ڪئي پر مير صاحب جو شاهاڻو خون سو ويٽو پاور (يڪطرفو اختيار) هلائي چيائين ته ”جمال صاحب، فتح ڪيل سرزمين تي پير گهمائڻ وڏو اعزاز آهي، هلبو ضرور!“ سيڪنڊ ڪلاس جون ٽي ٽڪيٽون وٺي ڇڏيائون. مير صاحب فرمايو ته سفر ۾ هروڀرو به بک لڳندي آهي ۽ چاٻو ڪرڻ تي دل ٿيندي آهي. ماني ته ريل ۾ ملندي پر پنهنجي شيءِ کڻڻ ضروري آهي. مير صاحب چيو ته برياني پاڻ تيار ڪرائي ايندو. غلام النبي کان پڇيائين ”گل ڀاءُ تون ڇا آڻيندين؟“ گل چيو ”فروٽ!“ غلام النبي گهر واري کان ڪن هڻڻدو هئو، کانئس محنت ڪرائي ڪجهه پچرائي ها ته ڪجهه ست سريون ٻڌڻيون پونس ها. سياڻو ڪانءَ ته هئو، سو فروٽ چئي جند ڇڏائي ويو. مير صاحب ”ٺيڪ!“ چئي مون ڏانهن ڏٺو، مون چيو سرڪار ”مان مٺيون ٽڪيون پچرائي ايندس!“ مير صاحب واهه واهه ڪئي. اڳي اهو رواج هوندو هو ته سفر لاءِ مـٺيون ٽڪيون پچائي کڻبيون هيون. سوادي به ۽ غذائي طاقت به، خراب به نه ٿين ڀلي هفتا گذري وڃن. اسين ته اڃا به، عمري تي وڃون ته به مٺين ٽڪين جي هڙ ٻڌي کڻون. عمري جا پندرنهن ڏينهن هرڪو ساٿي، جنهن مهل دل ٿئيس يا بک لڳيس ته بنا پڇڻ جي مٺي ٽڪي ڪڍي کائي ڇڏي.
مقرر ڏينهن تي حيدرآباد کان راجا واري گاڏيءَ ۾ چڙهياسون. رونق لڳي پئي هئي، عورتون مرد توڙي ٻار چهه چهه لڳي پئي هئي ۽ سندن چهرا ٻهڪيا پي، حاجي فضل الرحمان هڪ هڪ گاڏي ۾ پاڻ چڙهي هر ڪنهن سان خوش خير عافيت ڪئي پي. اهو سندس حسن اخلاق چئون يا ڌنڌي جو گر. ٻئي ڳالهيون صحيح، هر اسٽيشن تي پاڻ لٿو ٿي ۽ خوش مزاجيءَ سان مسافرن جي سهوليت جو احوال به ٿي ورتائين ته چرچا ڀوڳ ڪري دل به ٿي ورتائين. ريل ۾ لائوڊ تي ميڊم نور جهان جا قومي نغما به وڄايا پي ويا، ”ميري ڍول سپاهيا ... اي پتر هٽان تي نهين وڪدي ... ڪرنيل ني جرنيل ني.“
جڏهن مونابائو ڀرسان ريل بيٺي ته ميڊم جا گانا ٻڌي فوجي سپاهي ڀٽن مان ۽ واري جي اوٽ مان اٿي بيٺا. سهڻا، ٺاهوڪا، خوش خوراڪ ۽ خوش لباس، مئڊم نورجهان جو گانو ٻڌي هڪ سپاهي مشڪندي چيو ته ”سالي، سانون مرواڪي ڇڊيگي“ يعني سالي اسان کي مارائي ڇڏيندي. مئڊم نوجهان جي گانن واقعي باهه لڳائي ڇڏي هئي جوش ۽ جذبا چوٽ تي هئا، هڪڙو شيخ اياز هئو جنهن پنهنجو هوش حواس درست رکيو.
هڪ فاتح فوجي کان پڇيوسين ته ”ڀلا ٻڌاءِ ته هندوستاني سپاهي ڪيئن هئا؟“ سڀني جي توقع خلاف جواب ڏنائين ته ”جي هو ڏاڍا بهادرهئا“ ماڻهو کانئس آڏا سوال ڪرڻ لڳا پر غلام النبي سومري پنهنجي منفرد سوچ موجب چيو ته ”بهادر ئي بهادر جو قدر ڪندا آهن!“ سڀ چپ ٿي ويا. اسين اسٽيشن تي وياسون، اسٽيشن جا فوٽو ڪڍراياسون، فتح ڪيل ٽئنڪ تي چڙهي فوٽو ڪڍياسون، اهڙا ۽ ٻيا ڪيئي ڍڳ فوٽن جا مون وٽ پيا آهن گهمي ڦري، ساڳئي ڏينهن شام جو ساڳي ريل ۾ حيدرآباد پهچي وياسون، ائين ڪئي ڪشمير والا صاحب پنهنجي ڌنڌي جي شروعات ڪئي ۽ ڏسندي ڏسندي سندن شاخون، حيدرآباد، ڪراچي، لاهور، پنڊي، پشاور ۽ ڪوئيٽا تائين ڦهلجي ويون.
خوش اخلاقي به ڌنڌي جو اهم جز آهي. شڪيل صاحب بنا چوڻ آکڻ جي منهنجي ايڏي خاطرداري ڪئي ۽ مدد به ڪئي صرف ان ڪري جو مان سندس وڏي ڀاءُ آفتاب جو دوست هئس، دوست به ڪهڙو، رڳو واقفڪار هئس، پنڊي اسلام آباد جي رهاڪن جي ڳالهه ڪندي هيڏي ڊيگهه ۾ پئجي ويس. چڱو ٿيو، ڊاڪٽر افغان جهڙي ڀلوڙ ماڻهو جو ذڪر ته ٿي ويو. ٻئي ڏينهن عين هوائي جهاز جي وقت تي بيئرو ڀڄندو آيو ۽ چيائين ته ”ٽئڪسي تيار آهي!“ چيومانس ته ”هوٽل جو بل ته ڏيو.“ چيائين ته ”شڪيل صاحب منع ڪري ڇڏي آهي!“ شڪيل صاحب پاڻ ڪونه آيو، فون ڪري موڪلايائين ۽ معذرت ڪيائين ته هو روبرو حاضر نه ٿي سگهيو. هيڏي فضيلت! ڏسو، روبرو انهيءَ ڪري نه آيو ته متان منهنجي اک لڄائي. ايئرپورٽ پهچي ٽئڪسي واري کان ڀاڙو پڇيم. ان به نه ورتو. پڇيو مانس ته ”ڳالهه ڇاهي؟“ چيائين ته ”صاحب هوٽل به شڪيل صاحب جي ۽ گاڏيون به سڀ شڪيل صاحب جون آهن جيئن حڪم ڪندو تيئن ڪنداسون!“ اهو بافضيلت همدرد، هڏڏوکي، پيارو ماڻهو، شڪيل صاحب اوچتو ئي اوچتو پنڊيءَ ۾ گذاري ويو، ڄڻ ته هيرو هليو ويو، فرشتو اڏامي ويو.
انهي سڀني ڀائرن کي سندن والد صاحب پاران هڪ ئي ستي پيل آهي. ڪڏ ڏئي ڪم ايندا، مون کي علاج خاطر لنڊن وڃڻو هئو مان ۽ منهنجي گهر واري لاءِ ٻه ٽڪيٽون کپنديون هيون ويزا وٺڻ لاءِ چاليهه هزار کن خرچ ڪري ٽڪيٽون وٺجن ۽ مٿان ويزا به نه ملي ته وڏو آزار ٿيو. آفتاب ڪشمير والا سان ڳالهه ڪيم. ان چيو ته ”جمال ڀائي مان هاڻي جدا ڪم ڪيان ٿو، ترڪي فضائي ڪمپني کولي اٿم پر ڪو مسئلو ناهي تون انٽرڪانٽينينٽل هوٽل ۾ شڪيل ايڪسپريس وارن وٽ هليو وڃ اتي منهنجو وڏو ڀاءُ آهي بيٺي پير ڪم ڪري ڏيندئي!“ چيومانس ته ”فون ڪري ڇڏينس“ هڪدم ڀاءُ کي فون ڪيائين ته ”ابڙو صاحب اچيئي ٿو لنڊن جون ٻه ڊمي (بيجان) ٽڪيٽون ٺاهي ڏينس.“ هن صاحب سان منهنجي واقفيت ڪانه هئي پر کِلي مرحبا ڪيائين. ٽڪيٽون اڳواٽ ٺاهيو ويٺو هو مون کي چيائين ته رڳو نالا ڀرڻا آهن سي ٻڌايو! مون پنهنجو ۽ گهر واريءَ جو نالو ٻڌايومانس ته نالا ڀري ٻه ٽڪيٽون کڻي منهنجي هٿ تي رکيائين بس ايتري پارت ڪيائين ته ”ويزا ملي وڃي ته اهي ٽڪيٽون واپس ڏئي وڃجانءِ!“ ايڏو اعتبار جوکم الڳ.
ويزا وٺڻ ۾ پنڌرهن ڏينهن لڳي ويا ۽ پوءِ مون وڃي کيس ٽڪيٽون واپس ڪيون، ايترو به ڪونه چيائين ته هاڻي لنڊن وڃو ٿا ته سچيون ٽڪيٽون مون کان وٺو، هي سڀ ڳالهيون وچور سان(details) انهيءَ ڪري لکيون اٿم ته پڙهيل ڳڙهيل سنڌي نوجوانن کي خبر پوي ته ڌنڌي ۾ ڪاميابيءَ لاءِ ڪهڙا ڪهڙا گر استعمال ڪجن، جي ڪاميابيءَ لاءِ ضروري آهن. ڌنڌي ۾ ايمانداري ۽ خوش اخلاقي نهايت اهم آهن.
اڄڪلهه هر ڳالهه جو ڍينگو ئي ڍيري ٿي پيو آهي. پئسا ڪلچر سڄي سماج کي گُهڻي وانگر کائي کوکلو ڪري ڇڏيو آهي. نوجوان نسل ته چشڪا وٺي گِگ ڳاڙي، بيحيائي جون سڀ حدون ٽپي چوي ٿو ”اما يار، نمبر ون جو مال هلائيندا ته فائدو ڪيئن ٿيندو؟ روڪڙا ڪمائڻا آهن ته نمبر ٽُو جو ما�