اين ايف سي ايوارڊ: ايڊهاڪ ازم جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي

29 ڊسمبر 1995ع

اين ايف سي ايوارڊ

ايڊهاڪ ازم جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي



پاڪستان جي چئني صوبن ۾ اها هم آهنگي ڪو نه آهي، جيڪا هئڻ گهرجي. ان جو اظهار چوٿين اين ايف سي ايوارڊ جي تازي گڏجاڻيءَ ۾ چڱيءَ طرح ٿي چڪو آهي. وسيلن ۽ فنڊن جي ورڇ جو اهو مسئلو صوبن وچ ۾ تڪرارن کي ته ظاهر ڪري ئي ٿو پر ان سان خود وفاق جي حيثيت اهڙي ٿي پئي آهي جو چارئي صوبا وفاق ڏانهن آڱر کڻي بيهي رهيا آهن. چار ئي صوبا وسيلن ۽ فنڊن جي ورڇ تي مطمئن نه آهن ۽ انهن جو موقف هڪٻئي کان ايترو مختلف آهي جو وفاق، جنهن جي حيثيت سڀني صوبن کي ڳنڍيندڙ قوت جهڙي آهي، پاڻ ڪڪ اچي ويو آهي ۽ نيٺ وزيراعظم کي چوڻ پيو ته ”صوبا پنهنجن مطالبن ۾ لچڪ پيدا ڪن. جيڪڏهن اهي پنهنجن مطالبن تي بيٺا رهيا ته اڳوڻو ايوارڊ برقرار رکيو ويندو.“

صوبا، ڪهڙي لچڪ پيدا ڪن ۽ ڇو ڪن؟ وفاق جو ڪم رڳو اهو ناهي ته حڪم صادر ڪري، اهو به وفاق جو ڪم آهي ته صوبن کي مطمئن ڪري ۽ جيڪڏهن ٻن صوبن جي وچ ۾ ڪا اڻبڻت آهي ته انهن کي تاريخي حقن جي روشنيءَ ۾ ڪنهن ٺاهه ذريعي مطمئن ڪري. مالياتي ايوارڊ اڳ به جاري ٿيا آهن پر ڪهڙيءَ طرح؟ جمهوري دور جو مالياتي ايوارڊ نه رڳو جمهوري نوعيت جو هئڻ گهرجي پر اهو به نظر اچڻ گهرجي ته جمهوري راڄ ۾ مالياتي ورڇ ڪيڏي سهڻي نموني سان ڪري سگهجي ٿي! محترمه جو اهو چوڻ (جيڪڏهن هن واقعي ايئن چيو آهي) ته ”صوبا لچڪ پيدا ڪن، نه ته اڳوڻو ايوارڊ بحال رکيو ويندو!“ ڪو سجايو بيان ڪو نه آهي. اڃا ته ڪيس اسٽڊي ٿي ئي نه آهي. اڃا ته ڏکن سورن جو احوال ڏنو ورتو ئي ڪو نه ويو آهي. اڃا ته ماضيءَ ۾ ٿيل ناانصافيون ٻڌايون ئي ڪو نه ويون آهن! ته پوءِ ڪيئن ٿي اها صلاح ڏني وڃي ته صوبا لچڪ پيدا ڪن. اهو ته سڪرات تائين پهچايل مريض کي ايئن چوڻ جي برابر آهي ته ميان پنهنجي زندگيءَ بچائڻ لاءِ پاڻ مڙسي ڪر ۽ جيئڻ لاءِ لچڪ پيدا ڪر!

ايوارڊ کي جيئن جو تيئن برقرار رکڻ سان ننڍا صوبا خاص ڪري سنڌ سراسر نقصان ۾ وڃي ٿي. سنڌ پنهنجن وسيلن مان وفاقي حڪومت کي 65 سرڪڙو ٽئڪس ادا ڪري ٿي پر ان کي فقط 23.7 سيڪڙو حصو ملي ٿو، جڏهن ته صوبي ۾ امن امان جي حالت به ان جي ڳچيءَ ۾ وڌي وئي آهي، جنهن کي منهن ڏيڻ لاءِ اضافي فنڊ ملڻ گهرجن. ٻئي طرف سنڌ جي آبادي 12 سيڪڙو وڌي آهي. اهڙي صورت ۾ جيڪڏهن وزيراعظم سچ پچ ايئن چيو آهي ته، ”مرڪز پنهنجن وسيلن مان صوبن جي ڪا به مدد ڪري نٿو سگهي، تنهنڪري صوبن کي وفاق ۾ ڪا به اميد نه رکڻ گهرجي ۽ هو پنهنجا وسيلا پاڻ وڌائين!“ تڏهن سچ پچ حيرت ٿئي ٿي. سنڌ جي آمدنيءَ جا سڀ کا وڏا ذريعا، ڪراچي پورٽ، ڪسٽم، تيل گئس، معدنيات، ڪوئلو، انڪم ٽيڪس، يوٽلٽي بلز ۽ محصول سڀ ڪجهه وفاق کڻي وڃي ٿو ۽ اهو ايترو وڏو حصو آهي جو پاڪستان جي گڏيل آمدنيءَ جو 65 سيڪڙو ٿئي ٿو. ان کان پوءِ به چيو وڃي ٿو ته هاڻي پنهنجا وسيلا پاڻ وڌايو! اها صورتحال ان صورت ۾ آهي، جڏهن پاڪستان جي ٻين صوبن مان سنڌ ڏانهن مستقل ۽ وڏي لڏ پلاڻ کي روڪڻ جي ڪا به تجويز غور هيٺ نه آهي.

وفاق اهو وساري ويٺو آهي ته پاڪستان جي وفاق ۾ شامل ٿيڻ کان اڳ سنڌ جي ڪمائيءَ جا سڀ مکيه ذريعا سنڌ جا سامونڊي بندر هئا. انهن بندرن تي لهندڙ سامان تي ڪسٽم ڊيوٽي ۽ پوءِ راهداري اهڙيون ڪمايون هيون جو اتر جي حاڪمن جون ميريون اکيون سنڌ تان نه هٽنديون هيون. جيستائين انهن قدرتي وسيلن تي سنڌ جو تاريخي حق قائم هو، سنڌ خوش هئي پر جڏهن کان آزاديءَ جي نالي ۾ صوبائي آزاديون ۽ قدرتي وسيلا وفاق جي قبضي ۾ هليا ويا، تڏهن کان وٺي سنڌ جي روينيو جو سڀ کان مکيه ذريعو ختم ٿي ويو آهي. راهداريءَ جي ڪمائي ۽ ڪسٽم ڊيوٽي خشڪ گودين جو چڪر هلائي سنڌ کان ڦري وئي. اڄ به صورتحال اها آهي ته واپڊا وارا هر ان شئي کي راجائي لشڪر وانگر گهٽي گهٽي ڳوليندا ٿا وتن جنهن کي هڪ يا ٻئي بهاني سان وفاق جي ملڪيت بڻائي سگهن!

قدرتي ڳالهه آهي ته جڏهن وفاق جي ڏنل فنڊن مان پورت نه پوندي تڏهن صوبا انصاف لاءِ آواز اٿاريندا. سنڌ صوبي کي آمدنيءَ ۾ پنهنجي حصي موجب وفاقي پول مان حصو گهرڻ کپندو هو ۽ اهو به واضح ڪرڻ کپندو هو ته هاڻوڪي سنڌ 1947 واري سنڌ نه آهي جنهن جي آبادي 1951ع واري آدمشماريءَ موجب فقط 60 لک هئي. هاڻي ته ان کان ٻيڻي آبادي فقط انهن جي آهي، جيڪي نسلي اقليتون آهن، غير قانوني پرڏيهين جو تعداد انهن کان جدا آهي. ٿلهي ليکي سنڌ جي آمدنيءَ جو فقط اهو ئي ذريعو سنڌ لاءِ ڇڏيو ويو آهي، جيڪو گهٽ پيداواري ۽ گهٽ سڌريل آهي ۽ اهي ايترا ته گهٽ ذريعا آهن جو انهن جي سهاري سنڌ هڪ هفتو به هلي نٿي سگهي.

اخبارون ٻڌائين ٿيون ته سنڌ حڪومت پنهنجو ڪيس ڏاڍي محنت سان تيار ڪري پيش ڪيو آهي. ايتري ئي محنت پنجاب سرحد ۽ بلوچستان صوبن به ڪئي آهي. پنجاب ڪپهه، چانورن ۽ سيمينٽ جي پيداوار تي رائلٽي گهري آهي. بلوچستان گئس جي سر چارج وڌائڻ ۽ فنڊن جي ورڇ لاءِ علائقي جي وسعت کي بنياد بنائڻ لاءِ چيو آهي. پنجاب آباديءَ جي بنياد تي ورڇ چاهي ٿو پر 1991ع واري آدمشماريءَ جا نتيجا قبول نٿو ڪري. سنڌ 1991ع واري آدمشماريءَ جي بنياد تي سنڌ جا دليل سڀ کان وزنائتا آهن ۽ انهن جو تعلق تاريخي حقن ۽ مروضي حالتن سان آهي.

وفاقي حڪومت جڏهن صوبن کي لچڪ پيدا ڪري صلاصح ڏئي ٿي ته اها صلاح صرف ۽ صرف سنڌ جي مخالفت ۾ وڃي ٿي. لچڪ جي معنيٰ آهي ته تاريخي حقن ۽ معروضي حالتن کي پاسيرو رکي ڇڏجي! دانهن، هميشه اهو ڪندو آهي جيڪو گهاٽي ۾ هوندو آهي ۽ محسوس ڪندو آهي ته سندس جياپي جا رستا بند ڪيا ويا آهن. وفاقي حڪومت بهتر طور تي سمجهي سگهي ٿي ته اها مهل ئي ڪيڏي خوفناڪ هوندي آهي جڏهن ڪو گهر ڀاتي اهو سوچڻ تي مجبور ٿئي ته هتي ساڻس ٻه اکيائي ٿي رهي آهي ۽ هن گهر ۾ سندس گذارو ڪونهي! اها ئي سوچ جڏهن اوڀر پاڪستانين جي دماغ ۾ پيدا ٿي، تڏهن ئي هنن سونار بنگلا جا نعرا هڻڻ شروع ڪيا! ان نعري جي نتيجي ۾ کين ڇا مليو؟ ان تي بحث هاڻي بيڪار آهي. پر، اسان خوشقسمت آهيون ته في الحال باقي بچيل پاڪستان ۾ اهڙي صورتحال نه آهي ۽ اسان وٽ مناسب فورم آهن جتي صوبا پنهنجا حق وٺڻ لاءِ پهچن ٿا. قومي مالياتي ڪميشن مان اميد آهي ته اتي صوبن جي پيڙائن کي محسوس ڪيو ويندو ۽ اتفاق راءِ لاءِ ٺاهيل ٻئي ڪميٽيون تاريخي حقن ۽ معروضي حالتن کي نظر انداز نه ڪنديون ۽ ”صوبائيت“ جو مهڻو ڏيڻ بدران حقيقتن کي سمجهڻ جون ڪوششون ڪيون وينديون.

وزيراعظم جي اها صلاح ته اين ايف سي ايوارڊ کي تڪراري نه بڻايو وڃي ۽ ٿڌيءَ دل سان هڪٻئي جو موقف ٻڌو وڃي، هڪ مناسب صلاح آهي پر بنيادي ڳالهه اها آهي ته هن ڀيري جڏهن چار صوبائي حڪومتون هڪ جمهوري حڪومت جي دور ۾ گڏجي مسئلا حل ڪرڻ ويٺيون آهن ته کين ”ايڊهاڪ ازم“ جي بنياد تي ڳالهيون طئه نه ڪرڻ گهرجن پر ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته هن مسئلي جو مستقل حل ڪڍي وٺن. جيتوڻيڪ هي ڪو آئڊل ماحول نه آهي پر هن کان بهتر ماحول وري ڪو نه ملندو. ڪنهن به قسم جو ايڊهاڪ ازم مستقبل ۾ وڏن تڪرارن